زندگینامه کمال الملک و آثارش
محمد غفاری، مشهور به کمالالملک، از مشهورترین و اثرگذارترین چهره‌های هنر معاصر ایران می‌باشد. او با فعالیت به دربار ناصرالدینشاه، به ترتیب عنوان‌های خان، پیشخدمت خاص شاه و نقاش‌باشی را دریافت کرد. وی در طول زندگی هنری‌اش، حدود ۱۷۰ تابلو به تصویر کشید که شاخص‌ترین آنها، اثر معروف تالار آینه است. در این مقاله از جریان گالری، زندگینامه کمال الملک و آثار این هنرمند بزرگ را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
زندگینامه و آثار کمال الملک پدر نقاشی ایران
محمد غفاری، ملقب به کمال‌المُلک، در سال ۱۲۲۴ خورشیدی در شهر کاشان، در خانواده‌ای نامدار و اهل هنر به دنیا آمد. او برادرزاده صنیع‌الملک، از نقاشان سرشناس دوران خود بود.
حساسیت روحی و ذوق هنری محمد، همراه با تشویق و پشتیبانی خانواده، او را به سوی نقاشی کشاند و در این رشته هنری به مهارتی بالا دست یافت. وی از همان کودکی چنان شور و شوقی در هنر داشت که تنها با تکه ذغالی، مناظر زیبایی را بر صفحه کاغذ یا دیوارها نقاشی میکرد.
در خاندان او، هنر به ویژه نقاشی، اهمیت ویژه داشت. پدر محمد نیز در کشیدن منظره، نقاشی و چاپ سنگی دستی توانا داشت و به همین دلیل خیلی زود متوجه شد که فرزندش در این زمینه استعدادی فوق‌العاده دارد. از این رو، همواره او را به پیگیری جدی این هنر تشویق و راهنمایی میکرد. در ادامه جزییات زندگی و برخی از مهمترین آثار این هنرمند بزرگ کشورمان را بررسی خواهیم نمود.
تولد و کودکی کمال الملک
همانطور که گفتیم محمد غفاری در سال ۱۲۲۴ خورشیدی در کاشان چشم به جهان گشود. هنگامی که تنها چند ماه از تولدش می‌گذشت، خانواده‌اش به روستایی سرسبز و خوش‌آب و هوا در نزدیکی کاشان به نام «کلده» کوچ کردند. او کودکی خود را در میان طبیعت بکر و زیبای این منطقه سپری کرد. محمد در خاندانی هنرمند پرورش یافت که نقاشی هنری اجدادی برای آنان بود.
پدرش، میرزا بزرگ، استادی چیره‌دست در کشیدن منظره، نقاشی و چاپ سنگی بود. عموی او، میرزا ابوالحسن غفاری، معروف به صنیع‌الملک، از نخستین ایرانیانی بود که در اروپا تحصیل کرد و از نقاشان نامدار و پرنفوذ دوره قاجار محسوب می‌شد. پدرش با تشخیص استعداد کم‌نظیر محمد، تمام توجه خود را به آموزش و تشویق او در هنر نقاشی معطوف کرد.
نوجوانی و تحصیلات کمال الملک
میرزا بزرگ، پس از به پایان رساندن تحصیلات ابتدایی محمد در زادگاهشان، او را همراه برادر بزرگترش ابوتراب برای ادامه تحصیل در رشته نقاشی به مدرسه دارالفنون تهران فرستاد. هر دو برادر در این مدرسه به آموختن نقاشی پرداختند و در این زمینه به موفقیت‌های زیادی دست یافتند.
یکی از آثار شاخص محمد در دوران تحصیل در دارالفنون، پرتره اعتضادالسلطنه، مدیر آن زمان مدرسه بود. این نقاشی در هنگام بازدید ناصرالدینشاه از مدرسه، توجه ویژه او را جلب کرد. پس از این رویداد، محمد به دربار راه یافت و یکی از تالارهای کاخ گلستان به عنوان کارگاه نقاشی در اختیارش قرار گرفت. همچنین برای او حقوق و مزایای منظمی تعیین شد.
دادن لقب کمال الملک به محمد غفاری نوجوانی و تحصیلات کمال الملک
وی در طول زندگی هنری‌اش حدود ۱۷۰ تابلو کشید که معروفترین آنها تابلوی تالار آینه است. پس از خلق این تابلو، ناصرالدین شاه به او لقب کمالالملک را اعطا کرد. خلاقیت او در سبک و تکنیک نقاشی نه تنها او را به عنوان پدر نقاشی ایران مطرح ساخت، بلکه موجب تحولی مهم در هنرهای تجسمی ایران گردید.
دوران بزرگسالی کمالالملک
کمالالملک در سال‌های جوانی و پس از ورود به دربار، رویدادها و حوادث بسیاری را در زندگی هنری و شخصی خود از سر گذراند که در این بخش به چکیده‌ای از زندگی او در این دوره می‌پردازیم.
در صورت تمایل می توانید پادکست مربوط به این مقاله رو گوش دهید :
کمال الملک در دربار
این هنرمند نامدار ابتدا در دربار، لقب‌های خان و پیشخدمت مخصوص را دریافت کرد. اما با گذشت زمان و خلق آثار استثنایی، مورد تحسین همگان قرار گرفت و به عنوان نقاش‌باشی منصوب شد. پس از خلق تابلوی "تالار آینه" که مشهورترین اثر او محسوب می‌شود، ناصرالدینشاه به وی لقب کمالالملک را اعطا کرد. مهارت حیرت‌آور کمالالملک در نقاشی به حدی بود که ناصرالدینشاه خود را شاگرد او کرد. این رابطه استاد و شاگردی به مرور به دوستی صمیمانه‌ای بین آن دو تبدیل شد.
اتهام کمال الملک به دزدیدن جواهرات تخت طاووس
یکی از رویدادها و حوادثی که آسیب روحی شدیدی به کمال الملک وارد کرد، سرقت بخشی از طلا و جواهرات تخت طاووس در تالار آیینه کاخ گلستان بود. او به مدت چهار ساعت با اتهام دزدی جواهرات تحت بازجویی قرار گرفت. هر چند پس از مدتی سارق واقعی شناسایی و دستگیر شد، اما رنج و آزاری که این اتفاق بر روان این هنرمند بزرگ گذاشت، تا پایان عمر با او ماند.
اتفاقات خوش و ناخوش زندگی کمال الملک
در زندگی کمال الملک مانند همه انسان‌ها غم‌ها و شادی‌ها و اتفاقات خوش و ناخوشایندی وجود داشت که در ادامه بیشتر در مورد آنها صحبت خواهیم کرد.
مرگ برادر کمال الملک
از دیگر حوادث تلخی که این هنرمند در دوران اقامت در دربار با آن روبرو شد، درگذشت برادرش ابوتراب بود. ابوتراب نه تنها برادر، بلکه دوست صمیمی کمالالملک نیز محسوب می‌شد. مرگ او در بیست و هشت‌سالگی، غم و اندوه عمیقی در دل این نقاش جوان برجای گذاشت.
ازدواج و فرزندان کمال الملک
کمالالملک در سال ۱۲۶۲ با زهرا خانم، خواهر مفتاح‌الملک (یکی از مقامات دربار) ازدواج کرد. ثمره این ازدواج، یک دختر به نام نصرت و پسری به نام حسینعلی خان بود. حسینعلی خان در سال ۱۲۹۶ دار فانی را وداع گفت و یک سال پس از آن، زهرا خانم، همسر کمالالملک نیز از دنیا رفت.
عزیمت کمال الملک به اروپا
پس از ترور ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۶ خورشیدی، کمالالملک با موافقت مظفرالدین شاه، برای ادامه تحصیل در رشته‌های زبان فرانسه و نقاشی به اروپا سفر کرد. او سه سال در شهرهای فلورانس، رم، پاریس و مدتی کوتاه در اتریش اقامت داشت و به بررسی آثار استادان بزرگ نقاشی اروپا پرداخت. این سفر تأثیر زیادی بر سبک و نگرش هنری او گذاشت.
در طول این مدت، او از موزه‌های معروفی مانند فلورانس، لوور و ورسای دیدن کرد و به کپی‌برداری از آثار هنرمندانی مانند روبنس، تیسین و رامبراند مشغول شد. هر چند کمالالملک به آثار لئوناردو داوینچی نیز علاقه داشت، اما رامبراند را بیشتر می‌پسندید. در پاریس، با فانتین لاتور، نقاش نامدار فرانسوی، آشنا شد. لاتور به شاگردانش توصیه کرد: «از تابش و حرارت این آتش بهره بگیرید».
شهرت کمال الملک در اروپا
نام کمالالملک خیلی زود در محافل هنری پاریس بر سر زبان‌ها افتاد. علاوه بر لاتور، نقاش مشهور دیگری به نام «گردیجان» نیز تحت تأثیر دقت و استحکام خطوط در طراحی‌های کمالالملک قرار گرفت. او از این هنرمند ایرانی دعوت کرد تا در خلق چند تابلو با هم همکاری کنند. گردیجان مسئولیت رنگ‌آمیزی این آثار را خود بر عهده گرفت.
«بن زور»، نقاش نامدار اروپایی و رئیس مدرسه هنر مونیخ، کپی‌برداری‌های کمالالملک از آثار استادان بزرگ نقاشی کلاسیک اروپا را حیرت‌انگیز می‌دانست. پرتره‌ای که کمالالملک از بن زور کشید، یکی از بهترین کارهای او در دوران اقامت در اروپا محسوب می‌شود.
سیر تحولات او در اروپا
کمالالملک در موزه‌های اروپا با شاهکارهای هنرمندان دوره رنسانس و باروک آشنا شد. اما به دلیل پیشینه ذهنی و هنری‌اش، نتوانست از جنبش‌های نوینی مانند امپرسیونیسم و پساامپرسیونیسم استفاده لازم را ببرد. همچنین، زیبایی‌شناسی کلاسیسیسم رنسانس و اسلوب کار هنرمندانی مانند رامبراند را به طور کامل درک نکرد و به همین دلیل ردپای این شیوه‌ها در آثار او دیده نمی‌شود.
با این حال، سفر به اروپا باعث تقویت آکادمی‌گرایی در وی گردید. این تأثیر را به وضوح میتوان در وابستگی او به هنر آکادمیک قرن نوزدهم پس از بازگشت به ایران مشاهده کرد.
عزیمت کمال الملک به عراق
کمالالملک در سال ۱۲۷۹ خورشیدی به خواست مظفرالدین شاه به ایران بازگشت. اما به دلیل ناسازگاری با شرایط جدید دربار، به عراق رفت. او چندین سال در آنجا زندگی کرد و در فاصله سال‌های ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۳ خورشیدی، دو اثر ماندگارش یعنی «زرگر بغدادی» و «میدان کربلا» را به تصویر کشید که از نقاشی‌های مشهور او محسوب می‌شوند.
بازگشت کمال الملک به ایران
پس از بازگشت به ایران، کمالالملک مدرسه «صنایع مستظرفه» را بنیان گذاشت و مدیریت آن را عهده‌دار شد. این مدرسه شاگردان بزرگی را تربیت کرد که از میان آنها میتوان به حسنعلی وزیری، اسماعیل آشتیانی و علیمحمد حیدریان اشاره کرد که از نخستین دانش‌آموختگان مدرسه کمال الملک بودند.
آشتیانی که از برجسته‌ترین شاگردان وی محسوب می‌شد، پس از کناره‌گیری کمالالملک از مدرسه، جانشین او شد. همچنین هنرمندان جوان‌تری مانند علی‌اصغر پتگر، علی‌اکبر صنعتی و عباس کاتوزیان نیز از آخرین نسل‌های جوان شاگردان این استاد بزرگ بودند.
فعالیت‌های سیاسی کمال الملک
بازگشت کمالالملک از عراق به ایران همزمان با انقلاب مشروطه بود. او با چاپ مقاله‌ها و ترجمه نوشته‌های برخی از نویسندگان آزادیخواه فرانسه مانند ژان ژاک روسو، به‌صورت غیرمستقیم در این انقلاب بزرگ مشارکت داشت. همچنین در دوران قاجار، او به یکی از شناخته‌شده‌ترین گروه‌های فراماسونری ایران به نام لژ بیداری ایرانیان پیوست که بسیاری از چهره‌های دانشی، ادبی و سیاسی آن زمان عضو آن بودند.
سبک کمالالملک در نقاشی
کار تازه‌ای که با آمدن کمالالملک به دربار قاجار رواج یافت، این بود که او مانند یک عکاس، رویدادها، چهره‌ها، ساختمان‌ها، باغ‌ها و دیگر چیزها را نقاشی میکرد و به زندگی درباری اعتبار تاریخی می‌بخشید. او بیشتر از تکنیک نقاشی رنگ روغن روی بوم یا کرباس و نیز آبرنگ روی کاغذ در آثارش استفاده می‌نمود.
معرفی مهمترین آثار نقاشی استاد کمال الملک
کمالالملک را میتوان استادی چیره‌دست در کشیدن پرتره و منظره دانست. در میان کارهای او، شمار زیادی پرتره دیده می‌شود، از جمله تصویرهای خودش، چهره‌هایی از ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه، برخی درباریان و نقاشان اروپایی.
همچنین ۱۲ کپی‌برداری از آثار مشهور هنرمندان بزرگ اروپایی مانند رافائل، تیسین و دیگران نیز از او به جا مانده است. در ادامه با چند مورد از آثار هنری مهم کمال الملک آشنا خواهید شد.
تالار آیینه
مهمترین اثر کمالالملک، نقاشی «تالار آیینه» است که کشیدن آن نزدیک به هفت سال زمان برد. پس از آفرینش این تابلو، ناصرالدین شاه عنوان او را از نقاش‌باشی به کمالالملک ارتقا داد. این تابلو نخستین کاری است که این نقاش نامدار آن را با نام کمالالملک امضا کرده است. تالار آیینه با رنگ روغن روی بوم در سال ۱۲۶۱ خورشیدی نقاشی شد. این اثر اکنون در موزه کاخ گلستان نگهداری می‌شود.
در این نقاشی، تالار آینه کاخ گلستان که بسیار مورد علاقه ناصرالدین شاه بود، به تصویر کشیده شده است. در این تابلو، ناصرالدین شاه روبروی پنجره میانی تالار، روی صندلی نشسته و به بیرون می‌نگرد. نمایش بازتاب نور آینه‌های سقف بر روی فرش‌های تالار در این نقاشی، بیننده را مجذوب خود می‌کند.
تکیه دولت
تکیه دولت از نقاشی‌های مشهور کمالالملک می‌باشد. او این اثر را در سال ۱۲۷۱ خورشیدی با تکنیک رنگ روغن روی بوم کشیده است. این نقاشی که در کاخ گلستان نگهداری می‌شود، همواره در معرض دید عموم قرار دارد. این تابلو با نام‌های دیگری مثل تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر و تکیه بزرگ شاهی نیز شناخته می‌شود.
در این اثر، کمالالملک جمعیت انبوهی را به تصویر کشیده که در تکیه دولت گرد هم آمده‌اند تا مراسم تعزیه و رژه نظامیان سواره و پیاده را تماشا کنند. این تابلو از نخستین کارهای او در دربار محسوب می‌شود. در این نقاشی، برخی ویژگی‌های دوبعدی و تزئینی دیده می‌شود که بیشتر به دلیل مهارت نداشتن کامل هنرمند در نمایش سه بعدی فضا بوده است.
پیرمرد مشغول مطالعه
این تابلو در سال ۱۳۱۰ خورشیدی روی بوم کشیده شده، اما کمالالملک به علت کم‌بینایی و مشکلات بینایی نتوانست آن را با رنگ روغن کامل کند. این اثر ناتمام که در موزه ملی ملک نگهداری می‌شود، یکی از دو کار ناتمام این هنرمند بزرگ است.
کمالالملک تقریباً تمام جزئیات چهره و شخصیت‌پردازی را با قلم انجام داده و سایه روشن‌ها را به دقت مشخص نموده است. او رنگ‌آمیزی را از بخش بالایی نقاشی و محدوده سر آغاز کرد، اما به دلیل ضعف بینایی، ادامه کار ممکن نشد.
دهکده مغانک
کمالالملک در کشیدن منظره و طبیعت بی‌جان نیز همانند پرتره‌نگاری استاد بود. یکی از آثار مشهور او با موضوع مناظر طبیعی، تابلوی زیبای «دهکده مغانک» است که در سال ۱۲۹۳ خورشیدی با رنگ روغن روی کرباس کشیده شده است. این اثر امروزه در موزه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.
پرتره رامبراند
رامبراند از نقاشان محبوب کمالالملک بود. او در سال ۱۲۷۵ خورشیدی پرتره‌ای نیم‌تنه از این هنرمند هلندی را با رنگ روغن روی کرباس نقاشی کرد. کمالالملک در ترسیم چهره‌ها مهارت ویژه‌ای داشت و این اثر نیز یکی از نمونه‌های معروف پرتره‌نگاری اوست که هم‌اکنون در موزه مجلس شورای اسلامی قرار دارد.
دوران پیری و مرگ کمال الملک
کمالالملک در مدیریت مدرسه صنایع مستظرفه با وزیران آموزش دولت زمان خود دچار اختلاف نظر شد و پس از سال‌ها کشمکش، در سال ۱۳۰۶ خورشیدی از سمت ریاست این مدرسه کناره گرفت. او در سال ۱۳۰۷ به ملک شخصی خود در حسین‌آباد نیشابور نقل مکان کرد و تا پایان عمر در آنجا اقامت داشت. متأسفانه در یک اتفاق ناگوار (پرتاب آجر) در حسین‌آباد، بینایی یک چشم خود را از دست داد. با این وجود، این هنرمند پرتلاش تا آخرین روزهای زندگی به خلق آثار نقاشی ادامه داد.
آرامگاه کمال الملک
کمالالملک در اثر کهولت سن مریض شد و سرانجام در ۲۷ مرداد ۱۳۱۹ در سن ۹۵ سالگی در خانه نوه دختری‌اش در نیشابور چشم از جهان فروبست. علی‌رغم وصیت او که خواسته بود در باغ شخصی‌اش در حسین‌آباد به خاک سپرده شود، پیکر این استاد بزرگ را در کنار آرامگاه عطار نیشابوری دفن کردند.
کلام پایانی
امیدواریم مطالعه این مقاله توانسته باشد شما را با زندگی و آثار کمال الملک به عنوان یکی از شاخص‌ترین نقاشان تاریخ معاصر ایران آشنا کند. بسیار خوشحال خواهیم شد اگر دیدگاه‌ها و اطلاعات ارزشمند خود درباره این استاد بزرگ را در بخش نظرات با ما و دیگر هنردوستان ایرانی در میان بگذارید.
اگر تمایل دارید فضای زندگی یا محیط کار خود را با جلوه‌های هنری زیباتر کنید، انتخاب یک تابلو نقاشی می‌تواند حال و هوای محیط را تغییر دهد. با خرید یک اثر هنری زیبا از میان آثار موجود در جریان گالری، می‌توانید فضایی منحصر به فرد و الهام‌بخش ایجاد کنید.
علاقه‌مندان به هنر می‌توانند به بخش گالری محصولات مجموعه جریان گالری مراجعه کرده و از میان انواع نقاشی‌ها و آثار هنری زیبا، اثر مورد نظر خود را انتخاب و تهیه نمایند.
درصورتیکه علاقه مند به آشنایی با زندگینامه کمال الملک و آثارش
هستید می توانید مقاله های زیر را مطالعه نمایید:
سوالات متداول
کمالالملک نام هنری محمد غفاری، نقاش برجسته دوره قاجار است. او این لقب را پس از خلق تابلوی «تالار آینه» از ناصرالدینشاه دریافت کرد.
او بیشتر در سبک واقعگرایی (رئالیسم) و با تکنیک رنگ روغن روی بوم یا کرباس کار میکرد. آثارش دقیق، جزئینگر و برپایه مشاهدات عینی بودند.
از معروفترین شاگردان او میتوان به علیمحمد حیدریان، اسماعیل آشتیانی، حسنعلی وزیری و عباس کاتوزیان اشاره کرد.
او در سال ۱۳۱۹ خورشیدی در نیشابور درگذشت و در کنار آرامگاه عطار نیشابوری دفن شد.
بله، او با نگارش مقالات و ترجمه آثار اندیشمندان آزادیخواه در انقلاب مشروطه نقش فرهنگی ایفا کرد و عضو لژ فراماسونری «بیداری ایرانیان» بود.
اتهام ناعادلانهی دزدی جواهرات تخت طاووس در دربار، او را برای مدتی در مظان اتهام قرار داد که تأثیر عمیقی بر روحیهاش گذاشت.
