بته جقه چیست؟ کاربرد و انواع آن
بته جقه یا طرح سرو خمیده یکی از نقوش ایرانی بسیار اصیل به شمار میرود که در آثار هنری بسیاری تکرار شده است. این طرح قدمت و تاریخچه بسیار غنی دارد و در طول زمان از سادگی تا پیچیدگی تفاوت‌هایی را به خود دیده است. این طرح زیبا و بااصالت در هنرهای مختلف همچون کاشیکاری، قالیبافی، قلمکاری و بسیاری موارد دیگر استفاده میشود تا اصالت بیشتری را به اثر هنری ببخشد. در ادامه به اینکه بته جقه چیست به شکل کامل خواهیم پرداخت.
بته جقه چیست؟
بته جقه یکی از نگاره‌ها یا نقوش تزیینی است که در طول هزاره‌ها تا به امروز از آن برای زینت بخشی آثار هنری مختلف استفاده می‌کردند. این نماد پرتکرار و پراستفاده در نقوش اولیه خود به گیاهی با قد خمیده بسیار شباهت داشته است. این نقش به شکل قطره یا یک بذر با یک خمیدگی به سمت بالا یا کناره نیز دیده میشود. بسیاری بته جقه را تصویر کوچک شده سرو سرافکنده میدانند که منعکسکننده ایران و ایرانیان و راستی و تواضع ایشان است.
تاریخچه بته جقه
بته جقه در طول زمان تاریخ پر فراز و نشیبی را طی کرده است. خاستگاههای مختلفی را برای این تصویر یا تمثال پرکاربرد در نظر گرفته‌اند و به همین دلیل چند روایت در مورد آن وجود دارد. برخی معتقدند اولین خاستگاه این طرح در هنر تمدن ایلامی – آشوری بوده که بعدها به دوره هخامنشیان نیز راه یافته و در اعصار بعد گسترش یافته است. برخی دیگر این نماد را مربوط به دوره پیش از ورود اسلام به ایران و زمان رواج دین زرتشت میدانند. در یک روایت دیگر منشأ بته جقه را هنر دوره مزدکیان میدانند و خم بودن سر این نماد را به شرمساری مزدک نسبت میدهد.
این نماد در طول زمان به هنر دوران اسلامی، دوران صفوی و دوران قاجار راه پیدا کرد و حتی در قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی از طریق هند و ایران به اروپا راه یافت. امروزه نیز بته جقه در هنر دوران معاصر و در طراحی مد، فرش، تزیینات، گرافیک و حتی طراحی دیجیتال استفاده میشود و رنگ و بوی هنر ایرانی را منتقل میکند.
انواع بته جقه
بته جقه انواع مختلفی دارد که هر کدام دارای معنای خاصی هستند. از جمله مهم‌ترین انواع بته جقه موارد زیر هستند:
بته جقه پیزلی paisley
بته جقه پیزلی نامی است که مردمان ساکن شهر پیسلی در اسکاتلند بر روی بته جقه گذاشته‌اند. زمانی که مردم این ناحیه برای اولین بار این نماد را در دنیای غرب استفاده کردند آن را پیزلی نامیدند.
بته همدانی یا بته کردستانی و یا بته هشت گلی
یکی از طرح‌های بسیار معروف بت جقه طرح کردستانی است که در قالیهای کردی بسیار استفاده میشود. این طرح به شکل قرینه و در چهار طرف اثر هنری به کار میرود.
بته جقه بادامی
این بته جقه از ساده‌ترین انواع بته جقه است که شکلی شبیه سرو خمیده دارد.
بته جقه قشقایی
این بته جقه به شکل ساده‌تر، کوچک‌تر و انتزاعی‌تر در آثار صنایع‌دستی مردم قشقایی همچون فرش، گلیم، خورجین، جل اسب، پشتی، و حتی لباس سنتی کاربرد دارد.
بته جقه خرقه‌ای
این بته شکلی کاج مانند دارد و به دلیل بزرگی شکل خود خرقه‌ای نامیده میشود. برای تزیین داخل این بته جقه از شاخه‌های پرگل استفاده می‌کنند.
بته جقه دوقلو
این نوع بته جقه به شکل دو بته جقه که معمولاً در کنار هم یا درون هم قرار گرفته‌اند نمایان میشود. این دو بته جقه در کنار هم یک ترکیب هم راستا یا مکمل را به وجود می‌آورند.
بته مادر و بچه
این طرح به دو بته جقه اشاره دارد که یکی بزرگ و دیگری کوچک است. بته کوچک در این طرح در کنار و یا در درون بته بزرگ قرار میگیرد.
بته میری
این بته جقه شکلی شبیه کاج دارد. از آنجایی که از این طرح در نقش قالیهای سربند استفاده می‌شده که با نام قالی میری معروف بوده‌اند، این اسم را بر روی آن گذاشته‌اند.
بته جقه قهر و آشتی
به طور معمول بته‌ها در قالی به شکلی قرار می‌گیرند که جدا اما در کنار هم در یک ردیف و سرشان در یک سو باشد. برخی مواقع برخلاف این روش، هر دو ردیف را در جهت مخالف هم نقش می‌کنند و به این نوع بته جقه قهر و آشتی می‌گویند.
بت جقه نماد چیست؟
بته جقه را نمادی از موارد متعدد میدانند و همین مسئله باعث شده تا این نماد در طی تاریخ در هنرهای تزیینی ایرانی تکرار شود. به طور معمول این طرح نماد موارد زیر است:
نماد سرو سرافکنده
سرو در میان گیاهان ایرانی به عنوان گیاهی فروتن و متواضع شناخته میشود که سر خود را به نشانه افتادگی پایین انداخته و شکل بته جقه به گونه‌ای نماد سرو شمرده میشود.
عدد چهار
برای کشیدن بته جقه دایره به چهار قسمت مساوی تقسیم میشود و همین مسئله باعث میشود تا بته جقه را نمادی از چهار فصل، چهار طبع و… بدانند.
نماد تکامل
برای کشیدن بته جقه دایره را به چهار قسمت تقسیم می‌کنند و به همین دلیل این طرح را نماد تکامل دایره به طرحی مقدس یعنی همان بته جقه میدانند.
کاربرد بته جقه چیست؟
از نماد بته جقه در هنرهای متعدد ایرانی بسیار استفاده میشود. از جمله هنرهایی که میتوان کاربرد بته جقه را در آنها دید موارد زیر هستند:
انواع دوخت بر روی پارچه
بته جقه بر روی پارچه‌های مختلفی همچون ترمه به شکل سرمه دوزی و در بسیاری از دوخت‌های دیگر می‌تواند کاربرد داشته باشد.
زری بافی
در آثار زری بافی نیز طرح بته جقه بسیار پرکاربرد است.
کاشیکاری
در هنر کاشیکاری میتوان بسیاری از طرح‌های بته جقه را مشاهده کرد.
قالیبافی
از بته جقه در ساختار قالیهای معروف ایرانی بسیار استفاده میشود.
قلمکاری
در این هنر که از هنر چاپ باسمه‌ای بر روی پارچه استفاده میشود میتوان طرح بته جقه را بر روی انواع سفره قلمکار دید.
بته جقه در چه محصولاتی استفاده میشود؟
کاربرد بته جقه در محصولات بسیاری دیده میشود. از جمله محصولاتی که میتوان طرح بته جقه را در آنها مشاهده کرد موارد زیر هستند:
• پارچه و منسوجات
• قالی، گلیم و پشتی
• آثار کاشیکاری
• آثار آینه‌کاری و گچ‌بری سنتی
• تابلوهای نقاشی و مینیاتور
ی نقش روی دیوارکوب‌ها، ظروف سرامیکی، بشقاب‌های تزیینی
• زیورآلات
• کیف و کفش‌های مدرن
• کارت‌پستال و بسته‌بندی هدیه
زیورآلات طرح بته جقه
زیورآلات طرح بته جقه به مواردی گفته میشود که از طرح بته جقه در طراحی آنها استفاده شده است. انواع گردن‌بند، گوشواره و دستبند با طرح بته جقه امروزه بسیار تولید میشود تا افراد بتوانند این طرح زیبای اصیل را در زیورآلات خود به همراه داشته باشند.
کشیدن طرح بته جقه ساده
طراحی بته جقه بسیار ساده است و اگر فردی بخواهد از این نماد در آثار خود استفاده کند می‌تواند آن را به سادگی ترسیم کند. برای کشیدن طرح بته جقه ساده میتوان مراحل زیر را دنبال کرد:
• ابتدا باید به کمک پرگار دایره‌ای به قطر دلخواه بر روی کاغذ رسم کرد.
• سپس از مرکز دایره باید یک خط عمود رسم کرد و این خط را به چهار قسمت مساوی تقسیم نمود. بعد باید نقاط میانی شعاعهای عمودی دایره را پیدا کرد.
• در این مرحله باید پرگار را به مرکزیت دو نقطه میانی شعاعها گذاشت و دو دایره رسم کرد. دو دایره درونی مماس به یکدیگر هستند.
• در ادامه باید خطوط بیرونی بت جقه را از میان محیط دایره بزرگ و دو محیط دایره کوچک مشخص نمود.
تفاوت ترمه و بته جقه
بسیاری مواقع افراد ترمه و بته جقه را با یکدیگر اشتباه می‌گیرند. باید توجه داشت این دو مورد با یکدیگر متفاوت هستند و نباید به جای یکدیگر استفاده شوند.
ترمه به یک نوع پارچه سنتی ایرانی بسیار نفیس گفته میشود که جنس آن به طور معمول ابریشم، پشم و نخ زرین یا نقره‌ای است. در واقع ترمه بستری است که طرح‌های مختلف همچون بته جقه بر روی آن پیاده میشود. بته جقه یک طرح یا نقش سنتی ایرانی است که از آن برای ایجاد نقش بر روی ترمه، قالی، پارچه، فرش و گلیم استفاده می‌کنند.
کلام پایانی
بته جقه یکی از طرح‌های اصیل ایرانی است که از زمان‌های بسیار دور در هنر ایرانی از آن استفاده می‌شده است. این طرح اصیل به باور بسیاری نماد سرو ایرانی به شمار میرود و در انواع مختلفی از هنرهای متفاوت ایرانی همچون دوخت بر روی پارچه، قالیبافی، زیورآلات و کاشیکاری به کار میرود. این نقش زیبا به دلیل اصالت ایرانی خود جلوه‌ای ماندگار به هنرهای مختلف میبخشد و باعث میشود انواع هنرهای تزیینی با این نماد بیشتر بدرخشند.
در صورتیکه علاقه مند به مطالب مربوط به بته جقه چیست؟ کاربرد و انواع آن
هستید می توانید مقاله های زیر را مطالعه نمایید:
سوالات متداول
بته جقه، که گاهی اوقات به آن طرح سرو خمیده نیز گفته میشود، یک نقش تزیینی بسیار اصیل و باستانی ایرانی است که هزاران سال است در آثار هنری مختلف برای زینتبخشی مورد استفاده قرار میگیرد. این نماد به شکل قطره، بذر یا سروی کوچک و سرافکنده با یک خمیدگی به سمت بالا یا کناره دیده میشود. بسیاری بته جقه را نماد سرو سرافکنده میدانند که منعکسکننده ایران و ایرانیان، صداقت و تواضع آنهاست. علاوه بر این، برخی آن را نماد عدد چهار (به دلیل تقسیم دایره به چهار قسمت برای ترسیم آن و اشاره به چهار فصل یا چهار طبع) و نماد تکامل میدانند.
تاریخچه بته جقه بسیار غنی و پرفراز و نشیب است و خاستگاههای متفاوتی برای آن ذکر شده است. برخی ریشههای آن را در هنر تمدن ایلامی-آشوری میدانند که بعدها به دوره هخامنشیان راه یافته و در اعصار بعدی گسترش یافته است. گروهی دیگر این نماد را مربوط به دوره پیش از اسلام و زمان رواج دین زرتشت میدانند. همچنین، روایتی دیگر منشأ بته جقه را هنر دوره مزدکیان میداند و خم بودن سر آن را به شرمساری مزدک نسبت میدهد. این نماد در طول زمان به هنر دوران اسلامی، صفوی و قاجار راه پیدا کرده و حتی در قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی از طریق هند و ایران به اروپا نیز معرفی شده است. امروزه نیز بته جقه در هنر معاصر، طراحی مد، فرش، تزیینات، گرافیک و طراحی دیجیتال به کار میرود و هنر ایرانی را منتقل میکند.
نماد بته جقه به طور گستردهای در هنرهای سنتی و معاصر ایرانی مورد استفاده قرار میگیرد و به آثار هنری اصالت میبخشد. از جمله هنرهایی که بته جقه در آنها کاربرد فراوان دارد عبارتند از:
- انواع دوخت بر روی پارچه مانند سرمه دوزی بر روی ترمه.
- زری بافی.
- کاشیکاری.
- قالیبافی (بسیار پرکاربرد در ساختار قالیهای معروف ایرانی).
- قلمکاری (بر روی انواع سفره قلمکار).
طراحی بته جقه نسبتاً ساده است و با دنبال کردن مراحل زیر میتوان آن را ترسیم کرد:
- ابتدا با استفاده از پرگار، یک دایره به قطر دلخواه روی کاغذ رسم کنید.
- سپس از مرکز دایره، یک خط عمود رسم کرده و این خط را به چهار قسمت مساوی تقسیم کنید. بعد، نقاط میانی شعاعهای عمودی دایره را پیدا کنید.
- در این مرحله، پرگار را به مرکزیت دو نقطه میانی شعاعها قرار داده و دو دایره رسم کنید. این دو دایره درونی باید مماس به یکدیگر باشند.
- در نهایت، خطوط بیرونی بته جقه را از میان محیط دایره بزرگ و دو محیط دایره کوچک مشخص کنید تا شکل نهایی بته جقه به دست آید.
بسیاری افراد ممکن است ترمه و بته جقه را با یکدیگر اشتباه بگیرند، اما این دو مفهوم کاملاً متفاوت هستند. ترمه به یک نوع پارچه سنتی نفیس ایرانی گفته میشود که معمولاً از ابریشم، پشم و نخ‌های زرین یا نقره‌ای بافته میشود. در واقع، ترمه "بستری" است که طرح‌های مختلفی مانند بته جقه بر روی آن پیاده می‌شوند. در مقابل، بته جقه یک "طرح یا نقش" سنتی ایرانی است که برای ایجاد نقش بر روی ترمه، قالی، پارچه، فرش و گلیم استفاده میشود. بنابراین، بته جقه یک نقش تزیینی است در حالی که ترمه نوعی پارچه است که این نقش می‌تواند بر روی آن ظاهر شود.
