ترمه چیست؟ کاربردها و انواع آن را بشناسید

در بین همه دستبافتههای سنتی ایران، ترمه نامی آشناست که همیشه یادآور اصالت و زیبایی است. این پارچه نفیس از گذشتههای دور تا امروز جایگاه ویژهای در فرهنگ و تمدن ایرانیان داشته است. نقشهای ظریف و پیچیده، همراه با ظرافت خیرهکننده در بافت آن، نشاندهنده مهارت و ذوق بینظیر طراحان و بافندگان ایرانی در طراحی انواع ترمه است.
اگر شما هم از علاقهمندان به این هنر اصیل هستید، در این مقاله با ما همراه شوید تا به بررسی جامع ترمه بپردازیم و از تاریخچه و خاستگاه آن گرفته تا انواع ترمه، کاربردها و روشهای نگهداری از این پارچه زیبا را بررسی کنیم. تا پایان این مطلب، با گالری جریان همراه باشید.
ترمه دوزی چیست؟
برای پاسخ به این پرسش که ترمه دوزی چیست، باید گفت این هنر اصیل ایرانی، روشی است که در آن با استفاده از پارچهها و نخها و الیاف ارزشمندی مثل ابریشم، پشم و غیره محصولاتی مانند پارچه لباس، رومیزی، روتختی، سجاده، کوسن و... بافته میشود.
یکی از مهمترین شاخصههای هنر ترمه دوزی این است که میتوان آن را با دیگر هنرها مانند منبتکاری، سرمهدوزی و... ترکیب کرد و آثاری زیبا و متنوع خلق کرد. ترمه دوزی یکی از قدیمیترین هنرهای اصیل ایرانی است که امروز هم بارقههای آن در میان مردم این سرزمین زنده است. همین موضوع باعث شده بافت انواع ترمه و خرید آنها همچنان در کشور عزیزمان ایران مرسوم باشد.
قدمت و تاریخچه ترمه
ترمهبافی، از اصیلترین هنرهای ایرانی است که همیشه در ایران پرطرفدار بوده است. از گذشتههای دور، ترمهها به عنوان پارچههایی گرانبها و ارزشمند شناخته میشدند و جایگاه خاصی در دربار پادشاهان و خانوادههای اشرافی داشتند. به ویژه در دوره صفویه، این هنر به شکوفایی بینظیری رسید و تولید انواع ترمه به یکی از مهمترین صنایع دستی ایران تبدیل شد. بازرگانان آن زمان، ترمه را به عنوان کالایی لوکس به نقاط مختلف جهان میبردند و به دلیل طرحهای زیبا و کیفیت استثناییاش، مشتریان فراوانی در سراسر جهان پیدا کرد.
البته ترمه تنها به ایران محدود نمیشود و کشورهایی مانند هند و به ویژه منطقه کشمیر نیز از مراکز اصلی تولید این هنر به شمار میروند. ترمههای کشمیری با نقشهای منحصر به فرد و رنگهای متنوعشان، همواره رقیبی جدی برای ترمههای ایرانی بودهاند.
از نظر تاریخی، نمیتوان زمان دقیقی برای پیدایش این پارچههای نفیس تعیین کرد، چرا که قدمتی بسیار طولانی دارند. با این حال، برخی کارشناسان معتقدند طرحهای روی این پارچهها نشاندهنده تعلق آنها به دوران ساسانیان است. از سوی دیگر، اوج رونق صنعت نساجی در ایران به دوره صفویه بازمیگردد.
ترمه نماد چیست؟
بسیاری از مردم جهان، ترمه را نماد ایران و فرهنگ ایرانی میدانند. این پارچه نفیس در سراسر جهان شناخته شده است و نمادی از ایران باستان را در ذهنها تداعی میکند. گردشگران خارجی نیز به این پارچه ارزشمند علاقهمندند و آن را نشانهای از تمدن و فرهنگ غنی ایران زمین میدانند. بسیاری از مسافران، این پارچه ارزشمند را به عنوان سوغاتی با خود میبرند و به عزیزانشان هدیه میدهند.
در هنر ایرانی، نمادها زبانی گویا دارند و مفاهیمی را بیان میکنند که در قالب واژهها نمیگنجد. ترمه، این پارچه دستباف ظریف و ارزشمند، با طرحهای پیچیده و نقشهای نمادینش، بازتابی از فرهنگ و هویت ایرانی است. نقوش روی ترمه فراتر از تزیینات ساده هستند و معانی عمیقی مانند خوشیمنی، برکت، عشق و معنویت را در خود جای دادهاند. با هر نگاه، بخشی از تاریخ و هویت دیرینه این سرزمین را روایت میکنند.
نقشهای روی انواع ترمه هر کدام معنای به خصوصی دارند و غالباً از طبیعت، عرفان و فلسفه ایرانی الهام گرفته شدهاند.
انواع ترمه
در یک تقسیمبندی کلی، انواع ترمه به دو گروه اصلی تقسیم میشوند: ترمههای سنتی و ترمههای مدرن.
ترمههای سنتی
ترمههای سنتی با همان طرحها و نقوش اصیل ایرانی شناخته میشوند که قرنهاست در فرهنگ ما جای دارند. نقشهایی مثل بتهجقه، گلهای شاهعباسی و طرحهای هندسی از نمونههای پرطرفدار این ترمهها هستند. چون هر قطعه با دست بافته میشود، ارزش هنری و تاریخی بالایی دارد و در واقع، هر ترمه سنتی، نشانه هنر و ذوق بافنده آن است.
بیشتر این ترمهها از ابریشم و پشم درست میشوند و به دلیل ظرافت و زمانی که برای بافت آنها صرف میشود، قیمت بالاتری دارند. از این ترمهها معمولاً در مراسمهای رسمی، تزیینات خانههای سنتی و به عنوان هدیههای نفیس استفاده میکنند.
ترمههای مدرن
ترمههای مدرن اما با نگاهی امروزی و طرحهای متنوعتر تولید میشوند. این نوع ترمه معمولاً با دستگاه بافته میشود و همین موضوع باعث میشود تولید آنها سریعتر و در تعداد بیشتر امکانپذیر باشد. تکنیکهای پیشرفته بافت، تنوع بیشتری در رنگ و طرح به وجود آورده، به طوری که همزمان هم برخی نقوش سنتی حفظ شدهاند و هم طرحهای نو و خلاقانه به آنها اضافه شده است.
این ویژگی باعث میشود ترمههای مدرن با سلیقههای امروزی هماهنگی بیشتری داشته باشند. از آنجا که تولید این ترمهها ماشینی است، قیمت آنها نسبت به انواع ترمه سنتی معمولاً مناسبتر است و برای استفاده روزمره یا تزیینات داخلی مدرن گزینههای بسیار مناسبی هستند.
انواع نقوش ترمه
ترمهها را میتوان بر اساس نقوش و طرحهای روی آنها به گروههای مختلفی تقسیم کرد. به طور کلی، نقوشی که روی ترمه دیده میشوند به سه دسته تزیینی، حیوانی و گیاهی تقسیم میشوند. نقوش تزیینی معمولاً شامل خطوط صاف و اریب هستند. نقوش حیوانی نیز تصویر حیواناتی مانند طاووس و دیگر جانوران را نمایش میدهند. طرحهای گل و برگ هم جزو نقوش گیاهی به شمار میروند. از پرکاربردترین نقوش در انواع ترمه میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
نقش گل شاهعباسی
طرح ترمه گل عباسی یا گل جام یکی از پرطرفدارترین طرحهای این پارچه است که قدمت آن به دوره هخامنشی بازمیگردد. این گل نزد ایرانیان از جایگاه ویژهای برخوردار است و به شکل ۴، ۵ یا ۶ پر طراحی میشود.
نقش بتهجقه
این طرح ترمه معمولاً نماد درخت سرو است که نمادی مقدس در باورهای زرتشتیان میباشد. در این نقش، طرحهایی مانند بادام، گلابی، آتش، نخل و کیسه چرمی نیز دیده میشود.
نقش شکارگاه
نقش شکارگاه یکی دیگر از مشهورترین نقوش در انواع ترمه است که ریشه در زندگی اشراف و پادشاهان ایران دارد. این نقوش صحنههایی از شکار شاهان و حاکمان را در دل طبیعت به تصویر میکشد که شامل پادشاهان سوار بر اسب، غزالها و دیگر حیوانات میشود.
در این نقوش، نبردهای خیالی میان حیوانات گوناگون نیز دیده میشود که گاه نماد لطافت و دوستی و گاه نماد درندگی انسان است و به گونهای، تضاد میان طبیعت آرام و امیال نفسانی انسانی را نشان میدهد.
نقوش ترکیبی در ترمه
در هنر ترمهبافی، نقوش گوناگون اغلب به شکل ترکیبی به کار میروند تا طرحهایی پیچیده و متنوعتری ایحاد کنند. برای مثال، ترکیب بتهجقه و شاهعباسی که روی خطوط مارپیچ جای گرفته و در کنار دیگر نقوش ختایی، تصویری از باغهای ایرانی را در ذهن زنده میکند. این طرحها چنان طراحی شدهاند که هر نقش، مکمل نقش دیگر باشد و در نهایت، هماهنگی بیهمتایی ایجاد کند.
همچنین، طرحهایی مانند شکارگاه گاه با نقوش هندسی ترکیب میشوند و حال و هوایی افسانهای به اثر میبخشند. این نقوش ترکیبی، ژرفا و داستانی نمادین به ترمه میافزایند و علاوه بر زیبایی، پیوند عناصر طبیعی و فرهنگی را در هنر ترمه به نمایش میگذارند.
هنر ترمه دوزی در ایران
هنر ایران زمین آکنده از نقشها و طرحهایی است که با وجود سادگی، بازتابدهنده مفاهیم غنی فرهنگی، اعتقادی و فلسفی هستند. استادکاران ایرانی از گذشتههای دور با الهام از طبیعت، اسطورهها و باورهای دینی و اجتماعی، این نقوش را در انواع ترمه آفریدهاند و در رشتههای مختلف هنری به نمایش گذاشتهاند. در هنر ترمهبافی نیز این طرحهای اصیل ایرانی با ظرافت تمام بر روی پارچه نقش بستهاند.
برخی از این نقوش ریشه در باورها و فرهنگ کهن و باستانی ایران دارند و برخی دیگر در عصر صفوی، که اوج رونق ترمهبافی بود، به کمال زیبایی رسیدند. این طرحها نمادی از ارزشهای ناب ایرانی محسوب میشوند و تا امروز نیز زینتبخش ترمههای زیبا هستند.
این پارچه نفیس چنان با فرهنگ ایران عجین شده که کاربرد آن در بسیاری از آیینها و سنتها، گواه احترام به میراث کهن این سرزمین است. پیشینیان ما از ترمه برای پوشش قرآن یا زینت سفرههای نذری استفاده میکردند. همچنین، ترمه در مراسم رسمی و ملی جایگاهی ویژهای دارد؛ برای مثال، در جشن نوروز از این پارچه برای تزیین سفره هفتسین استفاده میشود.

مراحل بافت ترمه
برای بافت انواع ترمه لازم است که مراحلی طی شود؛ در ادامه تمام مراحل لازم برای بافتن ترمه را ذکر خواهیم کرد. شرح مفصلتر این مراحل را میتوانید در مطلب دیگری با عنوان مراحل بافت ترم مشاهده کنید.
تهیه مواد اولیه
اولین گام در بافت ترمه، مانند هر هنر دیگری، تهیه مواد اولیه مناسب است. ترمه عمدتاً از ابریشم و پشم بافته میشود، اما پشم سفید پرکاربردترین نوع آن است، زیرا رنگپذیری بهتری دارد. پشم مورد استفاده باید مرغوب و دارای الیاف بلند باشد. گوسفندان ایران و کشمیر پشمهای نرم، محکم و براقی دارند که کیفیت بالایی برای بافت ترمه ارائه میدهند.
شستن پشم
پس از انتخاب پشم مرغوب، باید پیش از رنگرزی به خوبی شسته شود تا هرگونه چربی و ناخالصی آن از بین برود. یکی از روشهای سنتی این است که گوسفند را قبل از چیدن پشم، حدود ده دقیقه در آب بشویند. این کار باعث پاک شدن کامل ناخالصیها شده و پشم را براق و آماده استفاده میکند.
سفید کردن پشم
سفید کردن پشم یکی از مراحل مهم در تولید انواع ترمه است. دو شیوه برای انجام این مرحله وجود دارد:
● روش اول: پشم را در چمنزار پهن میکنند تا شبنم را جذب کند و پس از تبخیر، سفیدتر شود. این عمل چند مرتبه انجام دهید.
● روش دوم: استفاده از مشتقات گوگردی که سرعت بیشتری در سفیدسازی پشم داشته و در تولید ترمه کاربرد بیشتری دارد.
ثابت کردن رنگ
پس از سفید کردن، نوبت به رنگ کردن پشم میرسد که از مهمترین مراحل بافت ترمه است. رنگهای معمولی دوام کافی ندارند، به همین دلیل رنگرزان ایرانی از موادی به نام دندانه برای ثابت کردن رنگ استفاده میکنند. دندانه یک ماده معدنی است که جذب رنگ را در پشم افزایش میدهد. برای تأثیر بهتر، دندانه باید پیش از استفاده خالص شود. رایجترین دندانههای مورد استفاده در ایران شامل زاج سفید، قلع، روی، کلر، سرب و برخی سولفاتها (مواد معدنی) و همچنین مازوج و برگ سماق (مواد گیاهی) بوده است.
رنگرزی
رنگهای ترمه ایرانی معمولاً از گیاهان طبیعی به دست میآیند. این رنگها ممکن است از ریشه، ساقه، برگ، گل، میوه یا پوست گیاهان استخراج شوند. متأسفانه به دلیل آسیبپذیری پارچههای پشمی در برابر رطوبت و بید، اطلاعات کمی از رنگهای تاریخی ترمه باقی مانده است.
ریسندگی پشمها
بعد از رنگرزی، پشمهای رنگ شده ریسیده میشوند تا به نخ تبدیل شوند. این کار به صورت دستی یا با دستگاههای ساده انجام میگیرد.
مرحله چلهکشی
نخهای ریسیده شده روی دستگاه بافت قرار میگیرند و به صورت طولی کشیده میشوند. این مرحله چلهکشی نام دارد.
بافت ترمه
بافت انواع ترمه سنتی به صورت دستی و با دستگاههای سنتی انجام میشود. بافنده با استفاده از شاتل، نخ پود را میان نخهای چله عبور میدهد و طرحهای مورد نظر را میبافد. همانطور که پیشتر اشاره شد، بافت ترمه فرآیندی زمانبر است که به مهارت و صبر زیادی نیاز دارد.
تکمیل مراحل
در آخرین مرحله، پارچه ترمه شسته، خشک و اتو میشود. گاهی برای افزایش دوام و زیبایی، از مواد طبیعی مانند نشاسته استفاده میکنند. پرداخت نهایی شامل شستشو، خشک کردن و اصلاح پارچه است تا کیفیت و جلوه آن افزایش یابد.

ابزار ترمه دوزی
- بافت انواع ترمه هنری ظریف و دقیق است که با ابزارهای مخصوصی انجام میشود. این ابزارها نقش مهمی در کیفیت و زیبایی پارچه نهایی دارند. دستگاه بافندگی ترمه مانند دیگر دستگاههای نساجی سنتی از چوب ساخته میشود و معمولاً توسط صنعتگران محلی در همان منطقه تولید ساخته میشود.
این دستگاه چهار وردی است که وردها با پدالهایی در زیر پای بافنده حرکت میکنند. پس از آماده کردن مواد اولیه و تنظیم دستگاه، چلهکشی به روشی مشابه دیگر منسوجات دستبافت انجام میشود و سپس بافت آغاز میگردد.
هر دستگاه نیاز به یک گوشوارهکش دارد که بالای دستگاه مینشیند و کارش انتخاب نخهای مخصوص برای ایجاد نقش روی پارچه است. نقوش زیبای ترمههای ایرانی نتیجه همکاری دقیق گوشوارهکش و استادکار است. ابزارهای اصلی بافت انواع ترمه عبارتند از: - د دار یا دستگاه بافت: دستگاه چوبی چهارپایهای که نخهای چله روی آن کشیده میشوند.
- د شاتل: وسیلهای که نخ پود را میان نخهای چله عبور میدهد.
● گوشواره کش: ابزاری برای انتخاب نخهای رنگی و ایجاد طرحهای مختلف روی ترمه
● کاردک: برای تنظیم نخها و ایجاد نقوش ظریف
● قیچی: برای بریدن نخهای اضافی و تنظیم طول نخها
کاربرد پارچه ترمه
ترمه، پارچهای نفیس و ارزشمند با تاریخچهای غنی در فرهنگ و هنر ایرانی است. این پارچه با نقشها و رنگهای گوناگون و بافت ظریف، همواره در طول تاریخ ایران کاربرد و محبوبیت ویژهای داشته است.
در گذشته، انواع ترمه بیشتر برای هدیه، دوخت لباسهای اشرافی برای طبقههای مرفه به کار میرفت. همچنین، از آن برای تزئین پردهها، رومیزیها، جانماز و خلعتی استفاده میشد. با گذر زمان و پیشرفت جوامع، کاربردهای ترمه نیز گسترش یافته است. امروزه از این پارچه در زمینههای زیر استفاده میشود:
کاربرد ترمه در صنایع دستی
● ساکهای دستی: ساکهای دستی ترمه به عنوان هدیهای ویژه و کاربردی محبوبیت دارند.
● جانماز: جانمازهای ترمه برای نماز خواندن مورد استفاده قرار میگیرند.
● رانر: رانرهای ترمه در دکوراسیون میزهای بلند به کار میروند.
کاربرد ترمه در لباس
● لباسهای مجلسی: ترمه در دوخت لباسهای مجلسی زنانه و مردانه کاربرد دارد.
● کیف و کفش: کیف و کفشهای ترمه به عنوان اکسسوریهای شیک و منحصربهفرد استفاده میشوند.
کاربرد ترمه در دکوراسیون داخلی
● رومیزی: رومیزیهای ترمه برای تزئین میزهای ناهارخوری، میز عسلی و دیگر میزها به کار میروند.
. کوسن: کوسنهای ترمه به مبلمان حال و هوایی سنتی و خاص میبخشند.
● تابلو: تابلوهای ترمه با نقشهای زیبا و رنگهای متنوع، مانند یک اثر هنری بر روی دیوارها جای میگیرند.
. پشتی: پشتیهای ترمه برای تخت یا مبل، فضایی گرم و صمیمی ایجاد میکنند.
● روتختی: روتختیهای ترمه به اتاق خواب جلوهای زیبا و لوکس میدهند.
نحوه نگهداری از پارچه ترمه
پارچه ترمه به دلیل بافت خاص و تراکم بالای پودهایش، مقاومت نسبتاً خوبی دارد و در مقایسه با بسیاری از پارچهها، دوام بیشتری از خود نشان میدهد. با این حال، برای حفظ کیفیت و زیبایی آن، نیاز به مراقبت اصولی دارد. در ادامه، مهمترین نکات نگهداری از انواع ترمه را ذکر خواهیم کرد. رعایت این موارد به شما کمک میکند سالها زیبایی ترمه خود حفظ کنید.
● دور از نور مستقیم خورشید: تابش مستقیم آفتاب ممکن است باعث تغییر رنگ و آسیب به الیاف ترمه شود.
● محیط خشک: رطوبت زیاد برای ترمه خوب نیست، بنابراین آن را در جای خشک و دارای جریان هوا قرار دهید.
● دور از حشرات: حشرات میتوانند به ترمه آسیب بزنند. برای جلوگیری با این مسئله ، از مواد طبیعی ضد حشرات استفاده کنید.
● استفاده از کاور: برای جلوگیری از نشستن گرد و غبار روی ترمه، میتوانید آن را داخل کاورهای نخی نگهداری کنید.
● آویزان کردن: به جای تا زدن ترمه، آن را آویزان کنید تا چروک نشود.
ارزش ترمه چقدر است؟
ارزش انواع ترمه به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله تعداد رنگ نخ استفاده شده در بافت و تراکم آن. هرچه رنگهای استفاده شده در ترمه بیشتر باشد، ارزش آن بالاتر میرود. اگر ترمهها تعداد رنگ یکسانی داشته باشند، طرح و تراکم بافت تعیینکننده ارزش آنها خواهد بود. بهطور کلی، ترمههایی با تنوع رنگی بیشتر و تراکم بالاتر، ارزش و قیمت بیشتری دارند.
روش های شناخت ترمه اصل
تشخیص دادن ترمه اصل نیازمند داشتن دقت و علم کافی است. نشانههایی که میتوانند به تشخیص اصالت انواع ترمه کمک کنند، عبارتند از:
کیفیت بافت
ترمه اصل دارای بافتی نرم و منسجم است که به راحتی با لمس کردن قابل تشخیص میباشد.
طرحها و نقوش
نقوش ترمه اصل با ظرافت و دقت بالایی طراحی و اجرا شدهاند.
رنگبندی
رنگهای موجود در ترمه اصل طبیعی و پایدار هستند و با گذشت زمان محو نمیشوند.
وزن
به دلیل استفاده از مواد اولیه مرغوب، ترمه اصل وزن بیشتری نسبت به نمونههای تقلبی دارد.
نشانههای تولید
بسیاری از کارگاههای تولیدی معتبر، نشان مخصوص خود را روی ترمه درج میکنند که این مورد میتواند نشانه اصالت محصول باشد.
ترمه از کجا بخریم؟
در ایران چندین تولیدکننده و برند معتبر در حوزه ترمه فعالیت دارند که از میان آنها میتوان به برندهای شناختهشده و معتبری مانند ترمه حسینی، ترمه خجسته، ترمه سالاری، ترمه گروه رضایی و ترمه هاشمی اشاره نمود. هر یک از این تولیدکنندگان با سالها تجربه در زمینه ترمهبافی، اعتبار و شهرت خاصی در بازارهای داخلی و خارجی کسب کردهاند.
این برندها با روشهای متفاوت اما با هدف مشترک حفظ و توسعه هنر ترمهبافی ایرانی، نقش مهمی در معرفی این هنر اصیل به جهانیان داشتهاند. تلاشهای مستمر این تولیدکنندگان باعث شده ترمه ایرانی به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی و هنری کشورمان در عرصه بینالمللی شناخته شود.
جریان گالری با ارائه انواع ترمه شامل رومیزی، رانر و روتختی در طرحها و رنگهای متنوع از برندهای معتبر، آماده ارایه بهترین محصولات به شماست. برای دریافت مشاوره و ثبت سفارشات عمده میتوانید با کارشناسان ما تماس بگیرید.
کلام پایانی
ترمه، به عنوان یکی از اصیلترین و زیباترین دستبافتههای ایرانی، نشاندهنده ترکیب کمنظیری از هنر، فرهنگ و تاریخ ایران است. این پارچه ارزشمند با طرحهای بسیار زیبا، رنگهای متنوع و کیفیت استثناییاش، نه تنها در زندگی روزمره مردم ایران، بلکه در عرصه فرهنگ و هنر جهانی نیز موقعیتی ممتاز دارد. بافندگان چیرهدست ایرانی طی سدههای گذشته با خلاقیت و تلاش خستگیناپذیر، این هنر را به بالاترین حد کمال رسانده و آن را به یکی از نمادهای برجسته فرهنگ ایرانی مبدل ساختهاند.
علیرغم همه تحولات و پیشرفتهای فناوری، تولید انواع ترمه همچنان به عنوان یک هنر دستی ارزشمند مورد توجه ویژه قرار دارد. اگر چه امروزه شمار زیادی از ترمهها با استفاده از دستگاههای پیشرفته تولید میشوند، اما ترمههای دستبافت همچنان با ارزش هنری و معنوی والایی عرضه میگردند و به مثابه آثاری ماندگار در حوزه فرهنگ و هنر شناخته میشوند.
در نهایت، اگر به این هنر دستباف زیبای ایرانی علاقهمند هستید، ترمه میتواند نه تنها به عنوان یک اثر هنری فوقالعاده زیبا، بلکه به عنوان یادگاری گرانبها از فرهنگ و هنر ایران در منزل شما جای داشته باشد.
اگر به خرید منسوجاتی مانند ترمه علاقهمند هستید، پیشنهاد میکنیم از بخش محصولات گالری جریان دیدن کنید تا به مجموعهای از آثار زیبای سنتی ایرانی دسترسی پیدا کنید.
در صورتیکه علاقه مند به مطالب مربوط به ترمه و انواع و کاربرد آن
هستید می توانید مقاله های زیر را مطالعه نمایید: