تذهیب کاری چیست؟
هنر همچون آینه‌ای برای بازتاب اندیشه‌ها، باورها و زیبایی‌شناسی ملت‌ها عمل می‌کند. در میان شاخه‌های مختلف هنر ایرانی‌اسلامی، تذهیب جایگاه ویژه‌ای دارد. این هنر که با نقوش طلایی، رنگهای چشم‌نواز و طرح‌های متقارن، صفحات قرآن، کتب نفیس، نسخههای خطی و آثار هنری دیگر را مزین می‌سازد یکی از هنرهای اصیل ایرانی‌اسلامی به شمار می‌رود. تذهیب نه تنها شکلی از زیباسازی است؛ بلکه نوعی زبان تصویری برای انتقال مفاهیم عرفانی، روحانی و زیبایی‌شناسانه نیز به شمار می‌رود. در ادامه این مقاله به شکل کامل به بررسی جامع این هنر و نکات مهم مرتبط به آن خواهیم پرداخت.
در صورت تمایل می توانید پادکست مربوط به این مقاله رو گوش دهید :
تذهیب کاری چیست؟
تذهیب کاری به معنای آراستن و زراندود کردن صفحات است. ریشه واژه تذهیب از «ذهب» به معنای طلا گرفته شده و اشاره به این دارد که در این هنر در نقش‌ها و طرح‌ها از طلا استفاده میشود. هنر تذهیب کاری به هنر آراستن کتاب‌ها، متون، تابلوها و آثار و بناهای هنری و تاریخی گفته میشود که با شیوه‌های مختلف نگارگری و طراحی صورت می‌گیرد. هنرمند تذهیب کار از نقوش بدیع و زیبا و رنگ‌ها و زرکاری استفاده می‌کند تا آثار خطاطی، متون مذهبی، دیوان اشعار و انواع پارچه و بناهای تاریخی را تزیین کند.
از این هنر در ایران ابتدا برای نسخ قرآنی استفاده می‌شد؛ اما به مرور این هنر جای خود را در تزیین آثار هنری، تابلوهای خطی، ظروف تزیینی و کاشی‌ها باز نمود. تذهیب هم به شکل مستقل و هم به صورت ترکیبی با سایر هنرها مانند منبت، مینیاتور و نگارگری قابل انجام است. از مهم‌ترین ویژگی‌های این هنر می‌توان به ایجاد خطوط و طراحی‌های متقارن اشاره کرد.
تاریخچه هنر تذهیب
هنر تذهیب قدمتی طولانی دارد و پیشینه آن در ایران به دوران باستان و حکمرانی ساسانیان باز می‌گردد. در ابتدا تذهیب به شکل گچ‌بری‌های دیواری و نقش و نگارهایی بر روی ظروف سفالی دیده می‌شد. این هنر در ایران باستان زرنگاری نام داشت و پس از ورود اسلام به ایران از آن برای تزیین بناهای اسلامی و کتاب‌های دینی استفاده شد و هنری اسلامی نام گرفت.
این هنر در ابتدا به دلیل برخی تشابهات در نقش‌ونگار با هنر نگارگری یکی گرفته می‌شد؛ اما به مرور خود را به عنوان یک هنر مستقل تثبیت کرد.
تذهیب در زمان سلجوقیان همچنان در تزیین بناها و ظروف مختلف کاربرد داشت. در دوره تیموریان استفاده از هنر تذهیب شکل دیگری پیدا کرد و از آن در تزیین کتاب‌ها و خطاطی نیز استفاده شد. در دوره صفویه از تذهیب در آثار تاریخی، کاشی‌کاری بناها و کتاب آرایی استفاده شد و از آنجایی که هنرمندان مذهب ایرانی به سایر کشورها سفر می‌کردند این هنر را به سایر نقاط دنیا منتقل نمودند.
پس از دوره صفویان در دوره قاجار و سلطنت فتحعلی‌شاه و ناصرالدین‌شاه تذهیب آثار مکتوب و تزیین نسخ خطی رواج یافت. از زمان مظفرالدین‌شاه و با رونق صنعت چاپ تذهیب در کتاب‌ها و در مقدمه، بخش پایانی و برخی صفحات میانی استفاده شد و به مرور از آثار مربوط به دوره صفوی فاصله گرفت.
مکتب‌های تذهیب
هنر تذهیب با مکتب‌های مختلف خود که بر اساس دوره‌های تاریخی شکل گرفته‌اند شناخته میشود. مکاتب تذهیب بیانگر روحیات و ویژگی‌های حکومت‌ها و هنرمندان در دوره‌های تاریخی مختلف هستند. از جمله مکاتب مهم تذهیب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مکتب سلجوقی
از ویژگی‌های مهم مکتب سلجوقی باید به استفاده از نقوش ختایی به جای خطوط هندسی اشاره کرد. این شیوه در کتاب‌های مذهبی این دوران بسیار استفاده می‌شد و عامل تغییر خط کوفی ساده به خطوط کوفی تزیینی، ثلث و رقاع بود.
مکتب ایلخانی (تبریز)
تذهیب در دوره ایلخانی رونق بسیاری پیدا کرد؛ زیرا پادشاهان و وزیران در این دوره به هنرمندان و آثار هنری علاقه بسیاری داشتند. از مهم‌ترین ویژگی‌های مکتب ایلخانی می‌توان به نقوش زاویه‌دار در آثار تذهیب این دوران اشاره کرد. همچنین در آثار این دوره نمونه‌های متنوعی از اشکال ستاره‌ای، هشت پر و دوازده پر به رنگ آبی دیده می شود. زمینه کار تذهیب در این دوران لاجوردی رنگ بود و بر روی آن از نقش و نگاره‌های درشت استفاده می‌کردند.
مکتب تیموری (هرات و شیراز)
این دوران را دوره اوج هنر تذهیب می‌شناسند. از ویژگی‌های آثار این دوران تزیینات ظریف و پیچیده است. تذهیب‌کاران در این دوره در طراحی‌هایشان از نقوش طبیعت، گیاهان و پرندگان استفاده می‌کردند. زیباترین نمونه‌های تذهیب در این دوران در کتب دینی و قرآن دیده میشود که به پادشاهان تیموری به خصوص سلطان بایسنقر تقدیم می‌شدند. در آثار این دوره از طلا و لاجورد بسیار استفاده می‌شد و سبک تشعیر نیز در این دوره به وجود آمد.
مکتب صفوی
در مکتب صفوی طراحی صفحات نخست، پایانی و میانی کتاب‌های دینی و تاریخی با طرح‌های شمسه، اسلیمی و ترنج بسیار رواج داشت. مرصع‌کاری یا جواهر نشان کردن نیز در همین دوران به تذهیب وارد شد. استفاده از زمینه آبی با نقش و نگارهای برجسته طلایی و نقره‌ای و استفاده از رنگهای سبز، سفید، آبی و قرمز در تزیینات کناری از ویژگی‌های این مکتب هستند.
مکتب قاجار
در این دوران تذهیب شکوه گذشته خود را از دست داد؛ اما همچنان ۵۰ اثر نفیس از این دوران باقی مانده است. بیشتر نمونه تذهیب در این دوران در صفحات نخست و پایانی کتاب‌های دینی دیده میشود و برخی صفحات میانی نیز حاوی تزییناتی بودند. از جمله ویژگی‌های مهم این مکتب می‌توان به ایجاد بافت‌های منظم و ظریف با سوزن در طلاکاری‌های آثار هنری اشاره کرد که این روش را با نام «سنجاق‌نشان» می‌شناسند.
انواع تذهیب
هنر تذهیب به دو نوع مختلف تقسیم میشود که به شرح زیر هستند:
- تذهیب معرق: ابداع این نوع از تذهیب به دوره صفویان باز می‌گرددکه تذهیب بر روی کاغذهای ضخیم و مخصوص انجام می‌شد.
- تذهیب شانه‌ای:این نوع از تذهیب بر روی کاغذ ابری انجام می‌شد و ابوطالب مدرس از هنرمندان دوره قاجار مبدع آن بود.
نقوش تذهیب
در هنر تذهیب از سه نوع الگو استفاده میشود که به شرح زیر هستند:
نقوش اسلیمی: این نقوش تشکیل شده از خطوط هندسی و منظم هستند. نقوش اسلیمی را نقوش اسلامی نیز می‌نامند؛ زیرا از خط کوفی الهام گرفته شده است.
نقوش ختایی: این نقوش از برگ‌ها، ساقه‌ها و گل‌های به هم پیوسته به شکل مارپیچ با رنگهای خاص تشکیل شده و آن را با نام «طرح گل و بوته» نیز می‌شناسند. از این نقوش در دوره سلجوقی برای تزیین مساجد در شهرهای همچون قزوین، اصفهان و یزد استفاده شده است.
مشعر یا شعر: مشعر از ترکیب نقوش اسلامی و ختایی به دست می‌آید و در دوران تیموری ابداع شد. در این الگو از تصاویر حیوانات، پرندگان، مناظر طبیعی و شکل‌های انسانی نیز استفاده شده است.
کاربردهای تذهیب در صنایع دستی
از هنر تذهیب تنها در کتاب‌آرایی استفاده نمی‌شد و در دیگر حوزه‌های صنایع دستی از جمله موارد زیر از تذهیب استفاده می‌کردند:
تذهیب حاشیه
از تذهیب حاشیه در کادربندی صفحات، کتاب‌ها یا عکس‌ها استفاده می‌کنند. از مهم‌ترین نمونه‌های تذهیب حاشیه تزیینات دیوان اشعار، قرآن و کتب تاریخی هستند.
تزیین خطاطی‌ها و تابلوهای بزرگ
از تذهیب برای زیباتر شدن خطاطی‌ها و تابلوهای بزرگ نیز استفاده میشود. در بخش‌های مختلف تابلو و میان حروف و کلمات با تذهیب تزیین میشود و برای جلوه بیشتر طراحی گل و بوته و حیوانات در میان نقوش تذهیب به کار می‌رود.
طراحی نقوش بافت‌ها
مذهبان از انواع نقوش اسلیمی، هندسی، گل و بوته و حیوانات در تهیه نقوش قالی، جاجیم، گلیم، انواع فرش و منسوجات دیگر استفاده می‌کردند.
طراحی کاشی بناها و بازسازی آثار تاریخی
از پرکاربردترین شاخه‌های هنر تذهیب طراحی کاشی بناها و بازسازی آثار تاریخی است که جلوه بسیار زیبایی به بناها می‌دهند.
صنعت چاپ و بسته‌بندی
در صنعت چاپ و بسته‌بندی نیز از تذهیب استفاده میشود. انواع کارت‌پستال و لوح تقدیر که با تذهیب تزیین شده‌اند از جمله کاربردهای تذهیب در صنعت چاپ و بسته‌بندی هستند.
تذهیب در هنرهای تجسمی
هنرهای تجسمی بستری مناسب برای حضور هنر تذهیب هستند. در دوران معاصر هنرمندان تجسمی از تذهیب الهام می‌گیرند و در آثار خود استفاده می‌کنند. استفاده از نقوش تذهیبی در نقاشی‌های مدرن، پوسترهای گرافیکی و حتی طراحی داخلی همچنان وجود دارد و نشان می‌دهد که این هنر می‌تواند پلی میان سنت و مدرنیته باشد.
معانی رنگ‌ها در تذهیب
رنگ‌ها در تذهیب تنها جنبه زیبایی ندارد؛ بلکه حامل معنا و نشانه هستند. از جمله رنگهای پرکاربرد در تذهیب به همراه معنای آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- طلایی: نماد نور الهی و معنویت.
- لاجوردی: نماد آسمان و بی‌نهایت.
- سبز: نشانه زندگی، آرامش و تقدس.
- قرمز: نشان عشق، شور و قدرت.
- سیاه: بیانگر وقار و ایستایی.
ابزار مورد نیاز برای تذهیب
برای انجام تذهیب از ابزار مختلفی استفاده میشود. با اینکه با گذر زمان برخی از ابزار شکل پیشرفته‌تری پیدا کرده‌اند؛ اما همچنان بسیاری از ابزار سنتی هستند. از جمله ابزار مورد نیاز برای تذهیب باید به موارد زیر اشاره کرد:
قلم موی تذهیب
قلم موی تذهیب بسیار نرم است و از موی گردن گربه و سمور ساخته میشود. قلم موهای با کیفیت برای تذهیب مورد نیاز است؛ زیرا باعث افزایش کیفیت رنگ‌آمیزی می‌شوند. با اینکه توصیه میشود از قلم موهایی با موی طبیعی استفاده کرد؛ اما استفاده از انواع مصنوعی نیز امروزه مرسوم است.
کاغذ
از آنجایی که کاغذ نازک و بی‌کیفیت می‌تواند کیفیت طراحی را به مرور زمان از بین ببرد باید از کاغذهای مناسب استفاده کرد. مذهبان پس از انتخاب کاغذ مناسب آن را برای تذهیب آهار می‌دهند و سپس مهره کشی می‌کنند.
کاغذ پوستی
کاغذ پوستی برای کشیدن طراحی نخست تذهیب و منتقل کردن آن به کاغذ اصلی لازم است. در گذشته اما به دلیل عدم دسترسی به کاغذ پوستی هنرمندان از روش دیگری استفاده می‌کردند. در آن دوران طرح را روی کاغذ معمولی می‌کشیدند و سپس آن را سوراخ‌سوراخ می‌کردند. بعد این طرح را بر روی کاغذ اصلی قرار می‌دادند و روی آن گرد خاک می‌پاشیدند تا طرح اصلی روی کاغذ تذهیب بیفتد.
طلا و نقره
طلا و نقره به شکل‌های مختلف در طول زمان در تذهیب استفاده می‌شدند. در دوره سلجوقیان از ورق‌های طلا استفاده می‌شد و در دوره‌های بعد با استفاده از «سریشم» یا عسل، طلای خام را بر صفحه کار می‌چسباندند و بعد با مهره‌کشی آن را جلا می‌دادند. از نقره در آثار هنری تذهیب بیشتر برای تنوع رنگ و براقی‌ات اثر استفاده می‌شد.
رنگ
در هنر تذهیب از رنگ‌ها که به سه طریق زیر به دست می‌آیند استفاده میشود:
- رنگهای گیاهی مانند حنا، پوست گردو و چای
- رنگهای معدنی همچون سنگ لاجورد، طلا، نقره و اکسید فلزاتی همچون سرب، جیوه، روی و ترکیبات طلا با فلزات
- رنگهای شیمیایی همچون آبرنگ، گواش و رنگهای روغنی
ترلینگ
ترلینگ یک قلم مخصوص با دو تیغه فلزی است که فاصله بین آنها را با یک پیچ تنظیم می‌کنند. این قلم برای ترسیم جدول و حواشی در طراحی تذهیب استفاده دارد.
ذره بین
به دلیل اینکه آثار تذهیب طراحی بسیار ظریفی دارند هنرمندان در گذشته از ذره‌بین پایه‌دار برای بزرگ‌نمایی تصویر استفاده می‌کردند. این کار باعث افزایش دقت در هنگام خلق اثر می‌شد.
پرگار و خط‌کش
از پرگار و خط‌کش برای ترسیم خطوط صاف و منحنی در تذهیب استفاده می‌شد. در گذشته مدل‌های مختلف این دو وسیله توسط مذهبان ساخته می‌شد و امروزه انواع مختلف آن در بازار وجود دارد.
مراحل اجرای تذهیب
برای اجرای تذهیب به طور معمول از مراحل زیر استفاده میشود:
- آماده‌سازی کاغذ (آهار و مهره‌کشی برای صافی سطح)
- طراحی اولیه نقوش با مداد و ابزار هندسی بر روی کاغذ پوستی
- انتقال دادن طرح از روی کاغذ پوستی بر روی کاغذ اصلی با مداد بسیار کم‌رنگ
- رنگ‌گذاری با استفاده از رنگهای طبیعی و درخشان
- طلا گذاری در بخش‌های خاص برای ایجاد جلوه بیشتر
- پرداخت نهایی شامل مهره‌کشی و تثبیت رنگ‌ها
تفاوت تذهیب و نگارگری
هنر تذهیب و نگارگری با یکدیگر کاملاً متفاوت هستند و در واقع هنر تذهیب یکی از شاخه‌های نگارگری ایرانی است. هنر تذهیب بیشتر بر حاشیه‌ها، کادرها و نقوش انتزاعی تمرکز دارد و شخصیت انسانی و روایی در آن کمتر دیده میشود. نگارگری اما هنری تصویری است که صحنه‌ها، شخصیت‌ها و داستان‌ها را به تصویر می‌کشد و بیانگر روایت‌های تاریخی و ادبی است.
شباهت تذهیب و نگارگری
هنر تذهیب و نگارگری شباهت‌هایی نیز به یکدیگر دارند که باعث شده گاهی این دو هنر به اشتباه یکی انگاشته شوند. هر دو از شاخه‌های کتاب‌آرایی ایرانی هستند و در نسخههای خطی، قرآن‌های نفیس و دیوان‌های شعرا به کار رفته‌اند. همچنین هر دو نیازمند دقت، ظرافت و مهارت بالا هستند و نقوش اسلیمی و ختایی در هر دو حضور پررنگی دارند.
کلام پایانی
تذهیب یکی از درخشان‌ترین جلوه‌های هنر ایرانی به شمار می‌رود که ریشه در تاریخی کهن دارد و با ظرافت بالای خود توانسته قرن‌ها زنده بماند. این هنر از مکتب‌های درخشان هرات و صفوی تا کاربردهای معاصر به روایت بخشی از تاریخ هنری ایران می‌پردازد. تذهیب یکی از جلوه‌های فرهنگ کهن ایرانی است که توجه به آن می‌تواند دریچه‌ای نو به سوی هنر بگشاید.
سوالات متداول
توضیح کوتاه از معنی واژه و تفاوت آن با طلاکوبی عمومی.
مثلاً در حاشیه نسخههای خطی، کتاب قرآن، دعاها، آثار خوشنویسی، کتیبهها، تابلوهای تزئینی و غیره
ورق طلا، طلاکوب، چسب مخصوص، رنگهای زمینۀ تذهیب، قلمموی ریز، مرکب زمینه
تفاوت در کاربرد، تکنیک، هدف تزئینی بودن در کنار متن یا حاشیه، نقش نور و فضای خالی.
زمان تخمینی مراحل طراحی، چسبدهی طلا، خشک شدن، پوشش محافظ، و نهایتاً تحویل.
