با هنر سرمه دوزی روی ترمه آشنا شوید؛ همه چیز درباره این هنر اصیل ایرانی

هنر سرمه دوزی روی ترمه

سرمه دوزی یکی از هنرهای اصیل و سنتی ایرانی به شمار می‌رود. در این هنر اصیل پارچه‌های مختلف با استفاده از نخ‌های نقره‌ای یا طلایی تزیین می‌شوند. این هنر به شکل برجسته نقش‌های خود را می‌آفریند و زیبایی بی‌بدیلی به انواع پارچه همچون پارچه ترمه می‌دهد. در این مقاله به شکل کامل به هنر سرمه‌دوزی بر روی ترمه خواهیم پرداخت.

سرمه دوزی چیست؟

سرمه دوزی از جمله هنرهای رودوزی سنتی ایران به شمار می‌رود. این هنر از قدمت بالایی برخوردار است و با استفاده از سوزنی به نام سرمه با نخ‌های طلایی و نقره‌ای روی پارچه نقوش زیبایی را می‌آفریند. این هنر ارزشمند از آنجایی که با دست انجام می‌شود دقت و ظرافت بالایی دارد و باعث ارزش بیشتر پارچه‌هایی همچون ترمه می‌شود.

تاریخچه سرمه دوزی

زمان دقیقی را نمی‌توان برای تولد سرمه دوزی در نظر گرفت؛ اما گمان می‌رود در دوران اشکانیان اهمیت آرایش یقه لباس‌های درباری و لشکری و تزیین درفش‌ها باعث تولید نخ سرمه شده است. این روایت باعث می‌شود تا بسیاری قدمت سرمه دوزی را در حدود ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قبل بدانند.
در دوران هخامنشیان اما به نظر می‌رسد تولد این هنر رقم خورده است به‌طوری‌که سرمه دوزی و وجود پارچه‌های زربافت باعث حیرت اسکندر مقدونی در آن زمان شده بود. در این دوران آثاری از سرمه دوزی با قطعات نقره و طلا به شکل مفتول توخالی دیده می‌شود.
این هنر در دوره ساسانی نیز وجود داشته تا اینکه در آغاز دوره اسلامی از آن برای تولید پرده خانه خدا استفاده کردند. این هنر در دوره صفویه به اوج خود رسید به شکلی که پرده نفیس موجود در موزه هنرهای تزیینی ایران بیانگر این نکته است.
در زمان‌های گذشته برای دوخت این هنر تزیینی از طلا و نقره استفاده می‌کردند و تمام مواد به کار رفته به شکل دست‌ساز و طبیعی بودند و به مرور مواد اولیه همچون طلا و نقره جای خود را به دیگر مواد دادند.
در زمان‌های گذشته به هنر سرمه دوزی «ترمه دوزی» نیز گفته می‌شد و به دلیل استفاده از فلزات گران‌بها یک هنر اشرافی بود که فقط بر روی لباس‌های درباریان و لشکریان و همچنین روی پرچم‌های نظامی از آن استفاده می‌کردند.

ویژگی‌های سرمه دوزی روی ترمه

سرمه دوزی روی ترمه بسیار رایج است و باعث زیباتر شدن این پارچه ارزشمند می‌شود. سرمه دوزی روی ترمه ویژگی‌های مختلفی دارد که از آن جمله موارد زیر هستند:

استفاده از نخ‌های فلزی

سرمه دوزی بر روی ترمه با استفاده از نخ‌های نقره‌ای، طلایی و گاه برنجی انجام می‌شود. این نخ‌ها جلوه‌ای براق و چشم‌نواز به پارچه می‌دهند که در زیر نور با درخشش خود چشم‌ها را خیره می‌سازد.

طرح‌های پیچیده و متنوع

از دیگر ویژگی‌های سرمه دوزی بر روی ترمه طرح‌های متنوع آن است. به طور معمول از نقوش اسلیمی، گل و بوته، بته‌جقه و حتی آیات و عبارات مذهبی بر روی ترمه استفاده می‌شود که به شکل دستی اجرا می‌گردند و نیاز به مهارت بالایی دارند.

ابعاد سه بعدی

سرمه دوزی به دلیل برجسته بودن نخ‌ها و استفاده از تزیینات دیگری همچون ملیله‌ها و مهره‌ها جلوه‌ای سه بعدی ایجاد می‌کند. این ویژگی باعث می‌شود که طرح روی پارچه بیرون بزند و زیبایی بیشتری را جلوه‌گر شود.

کاربرد در محصولات تزیینی و لوکس

از هنر سرمه‌دوزی به طور معمول برای ساخت و تزیین محصولات لوکس مانند رومیزی‌های تزیینی، لباس‌های مجلسی و جانمازها استفاده می‌کنند و به همین دلیل این هنر یکی از هنرهای فاخر و ارزشمند به شمار می‌رود.

انواع سرمه دوزی

سرمه دوزی در انواع مختلفی به اجرا در می‌آید که از آن جمله موارد زیر هستند:

سرمه دوزی برجسته

یکی از انواع بسیار مهم سرمه دوزی نوع برجسته آن است. در این روش با نخ‌های سرمه طرح‌های برجسته و سه بعدی بر روی ترمه ایجاد می‌شود. نقوشی همچون بته‌جقه، گل و بته و اسلیمی در این سرمه دوزی بسیار رایج هستند. در این روش از نخ گلابتون که نوعی نخ فلزی ساخته شده از طلا یا نقره است در کنار سرمه معمولی استفاده می‌شود.

سرمه دوزی تخت

در این سرمه دوزی نخ‌ها به شکل مسطح و بدون ایجاد برجستگی بر روی ترمه دوخته می‌شود. این روش برای طرح‌های دقیق‌تر و جزئی‌تر کاربرد دارد و با اینکه همچون نوع برجسته براق نیست؛ اما به دلیل دقت بالا در اجرای نقوش و هماهنگی طرح‌ها زیبایی چشمگیری دارد. یکی از مثال‌های بسیار شاخص این نوع سرمه دوزی جانماز ترمه است.

سرمه دوزی با ملیله و منجوق

در این روش علاوه بر نخ‌های سرمه از منجوق، ملیله و سنگ‌های قیمتی یا نیمه قیمتی استفاده می‌شود. به طور معمول این تزیینات در لبه طرح‌های اصلی و یا به عنوان پرکننده فضاهای خالی استفاده می‌شوند.
ابزارهای مورد نیاز برای سرمه دوزی
برای انجام سرمه دوزی به ابزارهای خاص نیاز است که از آن جمله باید به موارد زیر اشاره کرد:
• پارچه مخصوص همچون ترمه، کتان یا مخمل
• نخ‌های مناسب
• سوزن در سایزهای مختلف
• کمان یا چهارچوبی برای محکم نگه داشتن پارچه
• قیچی برای بریدن پارچه و سرمه
• پنبه یا هر نوع پرکننده دیگر
• صابون خیاطی یا قلمی برای ایجاد نقش
• لایه چسب
• نخ و نخ پلیستر
• متر
• خط‌کش
• کاربن

نحوه دوخت سرمه

برای انجام سرمه دوزی در ابتدا طرح مورد نظر بر روی پارچه انداخته می‌شود. پس از آن به کمک پنبه یا ابریشم نقش را برجسته کرده و آن را با بست‌های ریز یا چسب به زمینه محکم می‌کنند. پس از آن همه خطوط نقش مورد نظر را با استفاده از سوزن و نخ سرمه ‌پوشانده می‌شوند.

پرکاربردترین رنگ ها در سرمه دوزی

پرکاربردترین رنگ‌ها در سرمه دوزی

در سرمه دوزی رنگ‌های مورد استفاده با توجه به زیبایی، نمادگرایی و هماهنگی با طرح‌های سنتی و فرهنگی انتخاب می‌شوند. از جمله رنگ‌های بسیار رایج در سرمه دوزی روی ترمه موارد زیر هستند:
• طلایی
• نقره‌ای
• مشکی
• آبی و فیروزه‌ای
• قرمز و زرشکی
• سبز

طرح‌های پر طرفدار در سرمه دوزی روی ترمه

در سرمه دوزی بر روی ترمه از نقش‌های سنتی و اصیل ایرانی استفاده می‌شود. از جمله این طرح‌های زیبا می‌توان به صحرایی، جناقی، حاشیه‌ای، گل‌های گلدانی، سروی، بته‌جقه، خطوط طغرایی، گل بادامی، اسلیمی، گلزار، حیوانی و پرندگان همچون طاووس و جغد اشاره کرد. همچنین نقوش میوه‌ها مانند انگور، ترنجی، کتیبه‌ای و انواع ستاره‌ها نیز از جمله طرح‌های در این هنر سنتی هستند.

علت محبوبیت سرمه دوزی روی ترمه

  • سرمه دوزی روی ترمه به دلایل مختلفی از محبوبیت برخوردار است که از آن جمله موارد زیر هستند:
  • ترکیب دو هنر اصیل ایرانی: ترمه و سرمه دوزی هر دو از هنرهای بسیار اصیل ایرانی به شمار می‌روند و ترکیب آنها باعث نوعی تجمل و وقار خاص در انواع پارچه می‌شود.
  • جلوه بصری خاص: ترمه پاچه‌ای است که به تنهایی دارای نقش‌های پیچیده و رنگ‌های گرم و سنتی است. زمانی که بر روی این پارچه سرمه‌های طلایی و نقره‌ای دوخته می‌شوند جلوه‌ای خاص به آن می‌بخشند و آن را از پارچه‌های دیگر متمایز می‌کنند.
  • دست‌دوز بودن و ارزش بالای هنری: سرمه دوزی بر روی ترمه به شکل دستی انجام می‌شود و همین مسئله باعث ارزش هنری و مادی این هنر می‌گردد.

کاربرد سرمه دوزی روی ترمه

هنر سرمه دوزی بر روی ترمه کاربردهای مختلفی دارد. به طور معمول از سرمه برای تزیینات زیر استفاده می‌شود:
• تزیین رومیزی و رانر ترمه
• کوسن و بالش ترمه
• تابلوهای تزیینی
• جلد قرآن
• جانماز و مهراب دوزی
• سجاده و پرده‌های مذهبی
• ست‌های جهیزیه سنتی
• هدیه‌های رسمی و فرهنگی
• لباس و پوشاک سنتی

نحوه نگهداری از ترمه

از آنجایی که ترمه و سرمه‌های بر روی آن از ارزش بالایی برخوردارند نگهداری از آنها بسیار اهمیت دارد. پارچه ترمه سرمه دوزی شده باید به‌دوراز نور و رطوبت قرار گیرد تا دچار تغییر رنگ نشود. همچنین باید برای جلوگیری از بیدزدگی این پارچه از نفتالین استفاده کرد. ازآنجاکه شستشوی این پارچه حساس است باید از روش خشک‌شویی برای شستشوی آن استفاده نمود.

مراکز فروش سرمه دوزی

سرمه دوزی امروزه توسط تولیدکنندگان مختلفی به تولید می‌رسد. بسیاری از این تولیدکنندگان فروشگاه شخصی دارند و می‌توان به سادگی این محصولات را از آنها خریداری کرد. از آنجایی که کیفیت پارچه ترمه و از طرفی نحوه اجرای سرمه‌دوزی بر روی ترمه از اهمیت بالایی برخوردار است توصیه می‌شود افراد برای خرید این محصول به سراغ فروشگاه‌های معتبر بروند تا اثری ارزشمند را خریداری کنند.

کلام پایانی

سرمه دوزی بر روی ترمه یکی از هنرهای اصیل ایرانی است که از سال‌های بسیار دور برای تزیین پارچه‌های اشرافی از آن استفاده می‌شده است. امروزه استفاده از ترمه‌های سرمه دوزی شده کاربردی‌تر هستند و می‌توان این هنر اصیل را بر روی انواع رومیزی، رانر، پرده و بسیاری پارچه‌های دیگر مشاهده کرد. بسیار مهم است این هنر زیبا از هنرمندانی خریداری شود که با هنر دست خود ارزش این هنر اصیل را در کار خود منعکس می‌کنند و زیبایی آن را به شکل کامل نمایش می‌دهند.

در صورتیکه علاقه مند به مطالب مربوط به هنر سرمه دوزی روی ترمه 
هستید می توانید مقاله های زیر را مطالعه نمایید:

آشنایی با طراحی نقوش سنتی چیست ؟ تاریخچه و انواع آن

فرق صنایع دستی و هنر های سنتی در چیست؟

آشنایی با رنگ رزی سنتی و فرآیند اجرای آن