آشنایی با هنر پته دوزی و مراحل دوخت آن
پتهدوزی، هنری اصیل و ریشه دار در فرهنگ و تمدن ایران است. این هنر که با نامهای فتهدوزی و سلسلهدوزی نیز شناخته میشود، از قدیم زینت‌بخش خانه‌های ایرانیان بوده است. در گذشته، دوخت و دوز بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره مردم بوده است. مردان و زنان هنرمند با دستان هنرمند خود، به پارچههای ساده و بی‌جان، روح و جان می‌بخشیدند و با خلق طرحهای زیبا و رنگارنگ، فضای خانه را دلنشین‌تر می‌کردند. پتهدوزی یکی از زیباترین نمونههای این هنر است که به خوبی توانسته است ذوق و سلیقه ایرانی را به نمایش بگذارد. در این مقاله به تفصیل با هنر پته دوزی، ابزارها و انواع آن و همچنین مراحل پتهدوزی با کیفیت و ریشه این هنر آشنا می‌شوید.
هنر پته دوزی چیست؟
هنر دوزندگی پته که به آن سلسلهدوزی یا فتهدوزی نیز گفته میشود، یکی از هنرهای ظریف و اصیل ایرانی است. در این نوع سوزندوزی، هنرمند با استفاده از سوزن، طرحهای هندسی، گیاهی، جانوری و اسلیمی را بر روی پارچه نقش میبندد. پیوند عمیقی میان هنر پتهدوزی و قالیبافی وجود دارد که این پیوند بیشتر در طرحها، نقشها و رنگآمیزیهای مشترک این دو هنر ریشه دارد. در تقسیم‌بندی‌های انجام شده توسط معاونت گردشگری وزارت میراث فرهنگی، هنر پته دوزی به عنوان یکی از ۴۰ رشته ارزشمند رودوزیهای سنتی ایران معرفی شده است. امروزه، کانون اصلی فعالیت هنرمندان پتهدوز، شهرهای رفسنجان، کرمان و سیرجان است.با توجه به این جایگاه ویژه، پتهدوزی به یکی از محبوب‌ترین محصولات در بازار خرید صنایع دستی تبدیل شده است.
هنر پته دوزی مربوط به کدام شهر است؟
هنر پتهدوزی، یکی از اصیلترین میراثهای دستی کرمان است که ریشه در تاریخ این نقطه از کشورمان دارد. اگرچه شواهد تاریخی متعددی دال بر قدمت هنر پته دوزی وجود دارد، اما تعیین دقیق تاریخ آغاز آن میسر نیست. در سفرنامه جهانگرد مشهور، ژان شاردن، به این هنر زیبا و کاربردهای متنوع آن در دوران صفوی اشاره شده است. مواد اولیه به کار رفته در پته کرمان معمولاً از پشم حیوانات است که این پارچه را در برابر تغییرات آب و هوایی آسیب‌پذیر می‌سازد. به همین دلیل، آثار بسیار قدیمی و دست‌نخورده از پته به ندرت یافت میشود.
در متون تاریخی هنر، قدیمیترین نمونه پته جهان مربوط به سال ۱۲۸۵ هجری قمری ذکر شده است. تمام نقوش این اثر ارزشمند با ظرافت تمام و به کمک سوزن و نخ ابریشم بر روی پارچه ابریشمی دوخته شده است. طرحهای این پته شامل گل‌های ریز و خطوط شکسته زیبا است و حاشیه آن با طرحهای سنتی تزیین شده است. نمونه دیگری از پتههای تاریخی، پته بزرگ مقبره شاه نعمتالله ولی است که در سال ۱۲۹۴ دوخته شده و در موزه اختصاصی این آرامگاه نگهداری میشود.
بر اساس شواهد موجود، ۱۲ هنرمند ماهر کرمانی در خلق این شاهکار هنری مشارکت داشته‌اند. سفارش ساخت این پته نفیس توسط شخصی به نام شهاب‌الملک در زمان حکومت مرتضی قلی خان داده شده است که این اطلاعات در گوشه‌ای از پته دوخته شده است. یکی دیگر از نمونههای ارزشمند پتههای قدیمی، پتههای شمسهدوزی و صرفه دوزی است که توسط استاد فرجالله کرمانی خلق شده و هم‌اکنون در موزه هنرهای تزیینی به نمایش گذاشته شده است.
وسایل و ابزار مورد نیاز در پتهدوزی
برای خلق یک اثر هنری بی‌نظیر در هنر پته دوزی، به مجموعه ابزار و مواد اولیهای نیاز است تا هنرمند با استفاده از آن‌ها بتواند طرحهای ذهنی خود را به واقعیت بدل کند. این ابزارها و مواد اولیه که در مراحل مختلف کار پتهدوزی مورد استفاده قرار می‌گیرند، نقش مهمی در شکل‌گیری و زیبایی نهایی اثر دارند. ابزار و مواد اولیه ضروری برای پتهدوزی عبارتند از:
- پارچه پشمی
- الیاف و نخهای رنگارنگ
- قیچی
- انواع سوزن
- انگشتانه
انواع دوختها در پتهدوزی
هنر پته دوزی با تنوع بسیار بالایی از دوختها همراه است که هر یک از آن‌ها جلوه و زیبایی خاصی به اثر میبخشند. برخی از مهمترین انواع دوختها در پتهدوزی بدین قرارند:
- ساقهدوزی
- شلال ساده
- ساقهدوزی پهن
- تک زنجیرهای
- سه زنجیرهای
- دوخت زیگزاک
- شاخهدوزی
- توپُردوزی ساده
- دوخت دندانموشی
- دوخت بخارا
- دوخت ساتن
- پتک چهار سوزنه
- پتک چهار گوش
مراحل دوخت پته
در آغاز فرآیند پته دوزی، هنرمند ابعاد دقیق اثر هنری خود را تعیین کرده و پارچه‌ای متناسب با آن برش می‌زند. برای انتقال طرح دلخواه به روی پارچه، از یک الگوی کاغذی استفاده میشود که به آن کالک می‌گویند. این الگو با دقت بر روی پارچه قرار گرفته و خطوط آن به کمک ابزار مخصوص بر روی پارچه منتقل میشود.
پس از تکمیل مرحله طراحی، نوبت به انتخاب رنگهای مناسب می‌رسد. طرحهای سنتی و کلاسیک معمولاً با رنگهای تیره و گرم جلوه بیشتری پیدا می‌کنند، اما در سال‌های اخیر، استفاده از رنگهای روشن و شاد نیز در پتهدوزی رواج یافته است.
برای دوخت پته، تکنیکهای مختلفی وجود دارد که هر یک زیبایی و ظرافت خاص خود را دارند. معمولاً کار دوخت از مرکز طرح آغاز میشود تا از ایجاد چینخوردگی در وسط کار جلوگیری شود. پس از اتمام مرحله ساقهدوزی، پارچه اتو میشود تا صاف و یکدست شود. سپس نوبت به پر کردن فضای داخل طرح با تکنیکهای مختلف دوخت مانند توپردوزی می‌رسد. مراحل کلی دوخت پته به شرح زیر است:
- ساقهدوزی یا فطهدوزی
- توپردوزی یا پتک چهارسوزن
- پتک چهارگوش
- برگدوزی یا دوردوزی
- متندوزی یا رودوزی
کلام پایانی
همانگونه که احتمالا تا حالا متوجه شده‌اید، پتهدوزی یک هنر زیبا، بی‌بدیل و اصیل است که از آن محصولات متنوعی تولید میشود. تنوع محصولات پتهدوزی شده و ارزش هنری و معنوی نهفته در آن‌ها، هنر پته دوزی را به گزینه‌ای مناسب برای هدیه دادن تبدیل کرده است. شرکت‌ها و سازمان‌ها می‌توانند با اهدای محصولات پتهدوزی، علاوه بر قدردانی از مشتریان و مخاطبان خود، به معرفی و ترویج این هنر اصیل ایرانی نیز کمک کنند.
پتهدوزی تنها به جنبه تزئینی محدود نمی‌شود و کاربردهای متنوعی در زندگی روزمره دارد. از جمله کاربردهای پتهدوزی می‌توان به استفاده از آن در ساخت رومیزی، جانماز، پرده، جلد قرآن، روتختی، کوسن، تابلو و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد. کاربردهای متنوع پتهدوزی، این هنر را به یک انتخاب محبوب برای دکوراسیون داخلی و هدیه دادن تبدیل کرده است.
طبیعی است که ارزشگذاری بر روی آثار هنری پتهدوزی، با توجه به پیچیدگی طرح، نوع مواد اولیه، زمان صرف شده و مهارت هنرمند، متفاوت خواهد بود. این تنوع در قیمت‌ها، به شرکت‌ها و افراد امکان می‌دهد تا با توجه به بودجه خود، محصولی مناسب را انتخاب کنند.
در صورتیکه علاقه مند به مطالب مربوط به صنایع دستی هستید می توانید مقاله های زیر را مطالعه نمایید:
آشنایی با هنر ملیله کاری اصفهان
معرق کاری چیست و چگونه انجام می شود؟
آشنایی با صنایع دستی استان یزد
سوالات متداول
پتهدوزی که با نامهای فتهدوزی و سلسلهدوزی نیز شناخته میشود، یکی از هنرهای سوزندوزی اصیل و ظریف ایرانی است. در این هنر، طرحهای هندسی، گیاهی، جانوری و اسلیمی با استفاده از سوزن و نخهای رنگی بر روی پارچههای پشمی نقش میبندد. این هنر پیوند عمیقی با قالیبافی دارد، به ویژه در طرحها، نقشها و رنگآمیزیهای مشترک. پتهدوزی یکی از ۴۰ رشته ارزشمند رودوزیهای سنتی ایران است که توسط معاونت گردشگری وزارت میراث فرهنگی به رسمیت شناخته شده است.
هنر پتهدوزی یکی از اصیلترین میراثهای دستی استان کرمان است. اگرچه تاریخ دقیق آغاز این هنر مشخص نیست، اما شواهد تاریخی متعددی مانند اشاره ژان شاردن در سفرنامهاش به این هنر در دوران صفوی، گواه قدمت آن است. قدیمیترین نمونه پته جهان مربوط به سال ۱۲۸۵ هجری قمری است و نمونههای تاریخی دیگری مانند پته بزرگ مقبره شاه نعمتالله ولی (دوخته شده در سال ۱۲۹۴ قمری) و پتههای شمسهدوزی و صرفهدوزی استاد فرجالله کرمانی در موزهها نگهداری میشوند. کانون اصلی فعالیت هنرمندان پتهدوز امروزه شهرهای رفسنجان، کرمان و سیرجان است.
برای خلق یک اثر هنری پتهدوزی، به مجموعه ابزار و مواد اولیهای نیاز است که شامل پارچه پشمی (معمولاً شال)، الیاف و نخهای رنگارنگ (معمولاً پشمی)، قیچی، انواع سوزن و انگشتانه میشود. این ابزارها برای انتقال طرح، دوخت و ایجاد زیبایی نهایی اثر ضروری هستند.
هنر پتهدوزی شامل تنوع بالایی از دوختها است که هر یک جلوه و زیبایی خاصی به اثر میبخشند. برخی از مهمترین انواع دوختها عبارتند از: ساقهدوزی (فطهدوزی)، شلال ساده، ساقهدوزی پهن، تک زنجیرهای، سه زنجیرهای، دوخت زیگزاک، شاخهدوزی، توپُردوزی ساده، دوخت دندانموشی، دوخت بخارا، دوخت ساتن، پتک چهار سوزنه، و پتک چهار گوش.
مراحل اصلی دوخت پته به شرح زیر است: ۱. تعیین ابعاد و برش پارچه: ابتدا ابعاد اثر تعیین شده و پارچه مناسب برش میخورد. ۲. انتقال طرح: از یک الگوی کاغذی (کالک) برای انتقال دقیق طرح بر روی پارچه استفاده میشود. ۳. انتخاب رنگها: رنگهای مناسب با توجه به طرح (معمولاً تیره و گرم برای سنتی یا روشن و شاد برای مدرن) انتخاب میشوند. ۴. ساقهدوزی (فطهدوزی): کار دوخت معمولاً از مرکز طرح آغاز میشود تا از چینخوردگی جلوگیری شود. پس از اتمام ساقهدوزی، پارچه اتو میشود. ۵. توپردوزی (پتک چهارسوزن) و سایر دوختها: فضای داخل طرح با تکنیکهای مختلف دوخت مانند توپردوزی، پتک چهارگوش، برگدوزی یا دوردوزی و متندوزی (رودوزی) پر میشود.
بین هنر پتهدوزی و قالیبافی پیوند عمیقی وجود دارد. این پیوند بیشتر در طرحها، نقشها و رنگآمیزیهای مشترک این دو هنر ریشه دارد. بسیاری از نقوش سنتی و اسلیمی که در قالیها دیده میشوند، در پتهدوزی نیز به کار میروند و این امر نشاندهنده یک ریشهی فرهنگی و هنری مشترک است.
