هنر چاپ دستی و تاریخچه آن
چاپ دستی یکی از شیوه‌های تاریخی و جالب در ساخت آثار هنری و چاپی است که هنوز هم در جهان امروز طرفداران زیادی دارد. این روش به هنرمندان و طراحان اجازه می‌دهد تا با استفاده از تکنیک‌های چاپی مخصوص، آثاری زیبا و خارق‌العاده خلق کنند. در این مقاله، به تاریخچه هنر چاپ دستی را مفصلاً بررسی کرده و سپس انواع آن و معروف‌ترین چاپ‌های دستی را معرفی خواهیم پرداخت. پس تا پایان این مطلب با جریان گالری همراه باشید.
هنر چاپ دستی چیست؟
چاپ دستی به هنری گفته میشود که در آن هنرمند با استفاده از سطحی از جنس چوب، فلز، سنگ یا مواد دیگر که قابلیت کنده‌کاری دارد، طرح مورد نظر خود را حک می‌کند. سپس این طرح کنده‌کاری شده را با کمک رنگ به کاغذ یا هر سطح دیگری منتقل می‌کند. این فرآیند را می‌توان بارها تکرار کرد و نسخه‌های زیادی از یک اثر هنری پدید آورد.
هنرمندان از طریق هنر چاپ دستی می‌توانستند آثار هنری خود را به سادگی تولید و تکثیر کنند. همچنین، آنها قادر بودند نسخه‌های متعددی از اثر خود را با هزینه کم‌تری به مردم عرضه کنند. به این ترتیب، چاپ دستی راهی مقرون‌به‌صرفه هم برای هنرمندان و هم برای علاقه‌مندان به هنر بود که با هزینه و زمان کمتر به آثار هنری و حتی علمی دسترسی پیدا کنند.
حتی امروزه نیز چاپ دستی کاربردهای زیادی برای هنرمندان دارد و همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد. هرچند با پیشرفت فناوری، چاپ دستی رفته رفته جای خود را به چاپ ماشینی داده است، اما هنوز هم بسیاری از هنرمندان از این روش برای رسیدن به اهداف هنری خود استفاده می‌کنند.
هنر چاپ دستی با دارا بودن ویژگی‌های فنی، بصری و بیانی متنوع، جایگاه ویژه‌ای در میان ابزارها و قالبهای هنری دارد. همچنین، هنرمند می‌تواند با این روش نمونه‌های زیادی از اثر خود را تکثیر کند.
تاریخچه‌ی چاپ دستی
تاریخچه چاپ تقریبا به قدمت تاریخ بشریت است؛ بطوریکه حتی در روزگار غارنشینی، نشانه‌هایی از چاپ باقی مانده که به دو شکل مثبت و منفی دیده میشود. در برخی از این آثار، دست به رنگ آغشته شده و کف آن بر دیوار فشرده شده تا نقش آن باقی بماند. در برخی دیگر، دست روی دیوار قرار گرفته و رنگ به اطراف آن پاشیده شده است.
در سده چهارم پیش از میلاد، در هندوستان که بخشی از سرزمین‌های شرقی به شمار می‌رفت، چاپ روی پارچه با استفاده از قالبهای چوبی رواج داشت. این روش از هنر چاپ دستی در سده‌های بعد به چین نیز راه یافت. این پارچه‌های چاپی از همان سال‌های آغازین میلادی از هند به اسکندریه صادر می‌شد.
بررسی کشفیات به دست آمده از مصر باستان نشان می‌دهد که این پارچه‌ها تا سده چهارم میلادی به این سرزمین وارد می‌شده‌اند. در دوران ساسانیان نیز این شیوه چاپ در ایران بسیار رایج بود. اما در حقیقت، این چینیها بودند که نقش اصلی را در پیدایش و ابداع این صنعت داشتند. آنها با ساخت مرکب در سده‌های پیش از میلاد و با استفاده از چوب بامبو و پارچه‌های ابریشمی، اولین سطوح لازم برای چاپ را تولید کردند.
مصریان نیز در این صنعت از برگ پاپیروس استفاده میکردند. سرانجام، اختراع کاغذ توسط تسایلون چینی، تحول بزرگی در گسترش آثار نوشتاری هنرمندان و نویسندگان ایحاد کرد. البته مهم‌ترین هدف برای چاپ نوشته‌های قدیمی، حفظ متون مذهبی و ماندگاری آنها بود.
چاپ دستی در اروپا
در سده شانزدهم میلادی، افرادی مانند دورر در آلمان، وان لودن در هلند و تیتین در ایتالیا از صاحبان سبک در صنعت چاپ بودند. آنها برای چاپ دستی از لوحه‌های فلزی و چوبی استفاده میکردند.
در سده‌های نوزدهم و بیستم میلادی، هنرمندانی چون گوگن، مونش و ونگوگ تلاش بسیاری در زمینه حکاکی روی چوب انجام دادند، هرچند از پیشینیان خود مانند هوکوسای و هیروشیج در هنر چاپ دستی الهام گرفته بودند.
هنرمندان سرشناس دیگری مانند تولوز لوترک و پیکاسو با چاپ سنگی و حکاکی فلز در سده بیستم، و اندی وارهول و راشن برگ با تکنیک سیلک اسکرین و چاپ سنگی، آثاری هنری خلق کردند که نامشان را در این صنعت جاودان ساخت.
از این دوره به بعد، روش‌های چاپ مکانیزه جای چاپ‌های دستی را گرفتند، اما چاپ دستی همچنان نزد هنرمندان جایگاه ویژه‌ای دارد.
چاپ دستی در ایران
در سده دوازدهم هجری قمری (هجدهم میلادی)، نمونه‌هایی از چاپ دستی در ایران مشاهده میشود که با نام‌های عیدی‌سازی و قلمکار شناخته می‌شوند. چاپ سنگی نیز از اروپا به ایران وارد شد.
در سال ۱۲۳۶ هجری قمری، نخستین دستگاه چاپ سربی به بوشهر آورده شد. سپس در تبریز، عباس میرزا نائب‌السلطنه در سال ۱۲۵۰ هجری قمری اولین دستگاه چاپ سنگی را راه‌اندازی کرد. نخستین اثر چاپ سنگی، یک قرآن در سال ۱۲۵۰ هجری قمری بود و پس از آن، کتاب زادالمعاد در سال ۱۲۵۱ هجری قمری به چاپ رسید.
اما پیشینه هنر چاپ دستی در ایران بسیار قدیمی‌تر است و به پنج سده پیش از میلاد، یعنی دوران هخامنشیان بازمیگردد. در آن زمان از مهرهای سلطنتی برای تأیید فرمان‌های پادشاهان استفاده می‌شد.
در پایان سده هفتم هجری و در زمان فرمانروایی گیخاتوخان، پسر اباقاخان مغول، پول‌های کاغذی به نام چاو یا کاو در ایران رواج داشت که برخی ریشه واژه چاپ در فارسی را به آن نسبت می‌دهند.
انواع چاپ دستی
در هنر چاپ دستی به صفحه‌ای که طرح یا نوشته روی آن آماده چاپ شده باشد، کلیشه گفته میشود. با در نظر گرفتن این موضوع، چاپ‌های دستی به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
سیلوگرافی
در این روش از دو تکنیک چاپ لینولئوم و چاپ چوب استفاده میشود. ابتدا طرح را با تراشیدن چوب یا لینو ایجاد می‌کنند، سپس قسمت‌های برجسته را جوهر زده و روی کاغذ یا پارچه فشار می‌دهند تا طرح منتقل شود.
کالکوگرافی
این روش از هنر چاپ دستی شامل چهار تکنیک است:
● چاپ اچینگ
● چاپ درای پوینت
● چاپ مزوتینت
● چاپ آکواتینت
ابتدا روی صفحه فلزی خطوط و طرح‌ها را حکاکی می‌کنند. بعد از آماده شدن کلیشه، مرکب را روی آن می‌مالند، به طوری که فقط در قسمت‌های حک شده باقی می‌ماند. سپس کلیشه و یک مقوای مرطوب را زیر دستگاه پرس قرار می‌دهند تا مرکب به کاغذ منتقل شود.
در روش مستقیم، طرح را با ابزار تیز روی فلز حک می‌کنند. در روش غیرمستقیم، از اسید برای ایجاد طرح روی فلز استفاده میشود.
لیتوگرافی
در لیتوگرافی یا چاپ سنگی، طرح را با قلم روغنی یا جوهر روی سنگ یا صفحه فلزی می‌کشند. سپس با پودر تالک و مخلوط صمغ عربی و اسید، طرح را تثبیت می‌کنند. بعد از خشک شدن، جوهر را روی طرح زده و با فشار، آن را به کاغذ یا پارچه منتقل می‌کنند.
سریگرافی یا سیلک اسکرین
در شیوه سیلک اسکرین، از یک توری نازک با سوراخ‌های ریز استفاده میشود که در قاب ثابت شده است. طرح را روی توری پیاده می‌کنند و قسمت‌هایی که نباید رنگ بخورند را می‌پوشانند (به این قاب توری، شابلون می‌گویند). سپس جوهر را با کاردک روی توری پخش می‌کنند تا از قسمت‌های باز عبور کرده و روی سطح چاپ شود. در این نوع از هنر چاپ دستی آثار هنری بسیار زیبایی خلق میشود.
معروف‌ترین چاپ‌های دستی
از مشهورترین انواع چاپ دستی در تاریخ، آثار چاپی ژاپنی هستند. این سبک از هنر چاپ دستی که «اوکیوئه» نام دارد، نوعی چاپ چوب بود که موضوعاتی مانند ادبیات، زندگی روزمره، دربار، طبیعت بی‌جان، تئاتر کابوکی، آداب و رسوم و همچنین مذهب را نمایش می‌داد. در واقع، وازه اوکیوئه به معنای «جهان زودگذر» است.
از برجسته‌ترین هنرمندان این سبک می‌توان به هوکوسای، هیروشیگه و کونی‌یوشی اشاره کرد که در دوره ادو ژاپن، آثار قابل‌توجهی با تکنیک چاپ چوب به تصویر کشیدند.
در اروپا نیز در قرن پانزدهم، رامبراند، نقاش مشهور، چاپ دستی‌های مهمی تولید کرد که هنوز هم مورد توجه هستند. او در کارهای خود روش جدیدی ابداع کرد و طراحی را با فضاسازی نقاشی در هنر چاپ دستی ترکیب نمود.
در قرن بیستم، اندی وارهول، هنرمند معروف دوران خود بود که با خلق آثاری که به روش چاپ دستی اجرا شده بودند، مفاهیم تازه‌ای به دنیای هنر افزود. وارهول از تکنیک سیلک اسکرین برای تولید آثارش استفاده می‌کرد. یکی از معروف‌ترین کارهای هنری او، پرتره مریلین مونرو است که با چاپ سیلک اسکرین تهیه شده است.
کلام پایانی
چاپ دستی هنری اصیل و جذاب است که با همه پیشرفت‌های فناوری، هنوز محبوبیت خاصی در دنیای هنر و طراحی دارد. این روش به هنرمندان اجازه می‌دهد آثاری کم‌نظیر و یونیک با تکنیک‌ها و ابزارهای ویژه به وجود بیاورند.
به طور کلی، هنر چاپ دستی از قدیمی‌ترین روش‌های چاپ است که قرن‌هاست مورد استفاده قرار می‌گیرد. هرچند امروزه در صنعت چاپ بیشتر از ماشین‌آلات پیشرفته و روش‌هایی مثل چاپ افست و چاپ دیجیتال استفاده میشود، اما چاپ دستی هنوز جایگاه خود را حفظ کرده است. در این مطلب به معرفی هنر چاپ دستی، تاریخچه و انواع آن پرداختیم و درباره هر یک از آنها توضیحاتی ارایه دادیم؛ امید که به شما در آشنایی با این هنر زیبا کمک کرده باشیم.
از وقتی که برای خواندن این مطلب در جریان گالری صرف کردید، صمیمانه سپاسگزاریم. امیدواریم این اطلاعات برای شما سودمند بوده باشد. اگر به آثار هنری خاص و قدیمی مانند چاپ دستی علاقه دارید، پیشنهاد می‌کنیم از گالری آثار ما دیدن کنید تا به مجموعه‌ای از آثار زیبا و بی‌نظیر هنری دسترسی پیدا کنید. شما به راحتی می‌توانید هر اثر هنری را در جریان گالری پیدا و خریداری نمایید.
در صورتیکه علاقه مند به مطالب مربوط به هنر چاپ دستی و تاریخچه آن هستید می توانید مقاله های زیر را مطالعه نمایید:
آشنایی با صنایع دستی ایران + معرفی انواع صنایع دستی
سوالات متداول
چاپ دستی یک هنر سنتی است که در آن هنرمند با حکاکی طرح مورد نظر خود بر روی سطوحی مانند چوب، فلز، سنگ یا سایر مواد قابل حکاکی، و سپس انتقال آن طرح با استفاده از رنگ به کاغذ یا سطوح دیگر، اثر هنری خلق می‌کند. این فرآیند می‌تواند بارها تکرار شود و نسخه‌های متعددی از یک اثر را تولید کند. محبوبیت چاپ دستی در گذشته به دلیل امکان تکثیر آسان و کم‌هزینه آثار هنری و حتی علمی بود که دسترسی به آنها را برای عموم مردم فراهم می‌آورد. امروزه نیز با وجود پیشرفت فناوری و ظهور چاپ ماشینی، چاپ دستی جایگاه ویژه خود را نزد هنرمندان حفظ کرده است. ویژگی‌های فنی، بصری و بیانی متنوع آن و امکان ایجاد آثاری منحصربه‌فرد، از دلایل ادامه محبوبیت آن در دنیای هنر معاصر است.
تاریخچه چاپ دستی به قدمت تاریخ بشر بازمیگردد و شواهدی از آن حتی در دوران غارنشینی به شکل مثبت (فشردن دست آغشته به رنگ) و منفی (پاشیدن رنگ اطراف دست) دیده میشود. در قرن چهارم پیش از میلاد، چاپ روی پارچه با قالبهای چوبی در هند رواج داشت که بعدها به چین نیز راه یافت. با این حال، چینیها نقش اصلی را در ابداع این صنعت ایفا کردند. آنها با ساخت مرکب در قرون پیش از میلاد و استفاده از چوب بامبو و ابریشم، اولین سطوح لازم برای چاپ را تولید کردند. مصریان نیز از برگ پاپیروس استفاده میکردند. اما اختراع کاغذ توسط تسایلون چینی، تحولی عظیم در گسترش آثار نوشتاری و هنری ایجاد کرد. در دوران ساسانیان نیز این شیوه چاپ در ایران بسیار رایج بود و سابقه هنر چاپ دستی در ایران به پنج سده پیش از میلاد و دوران هخامنشیان با استفاده از مهرهای سلطنتی بازمیگردد.
در سده شانزدهم میلادی، هنرمندانی مانند دورر در آلمان، وان لودن در هلند و تیتین در ایتالیا از پیشگامان چاپ دستی با استفاده از لوحه‌های فلزی و چوبی بودند. در سده‌های نوزدهم و بیستم، هنرمندانی چون گوگن، مونش و ونگوگ در حکاکی روی چوب فعالیت کردند و از پیشینیان ژاپنی خود الهام گرفتند. در همین دوران، هنرمندانی مانند تولوز لوترک و پیکاسو با چاپ سنگی و حکاکی فلز، و اندی وارهول و راشنبرگ با تکنیک سیلک اسکرین و چاپ سنگی، آثار ماندگاری خلق کردند. در ایران نیز، نمونه‌هایی از چاپ دستی با نام‌های "عیدی‌سازی" و "قلمکار" در سده دوازدهم هجری قمری (هجدهم میلادی) مشاهده میشود. چاپ سنگی از اروپا به ایران وارد شد و اولین دستگاه چاپ سربی در سال ۱۲۳۶ هجری قمری به بوشهر آمد. سپس، عباس میرزا نائب‌السلطنه در سال ۱۲۵۰ هجری قمری اولین دستگاه چاپ سنگی را در تبریز راه‌اندازی کرد و اولین اثر چاپ سنگی، یک قرآن، در همان سال به چاپ رسید.
تفاوت اصلی بین سیلوگرافی (چاپ برجسته) و کالکوگرافی (چاپ گود) در نحوه ایجاد طرح بر روی کلیشه و انتقال مرکب به کاغذ است. در سیلوگرافی (مانند چاپ چوب و لینولئوم)، قسمت‌هایی از سطح کلیشه که قرار نیست چاپ شوند (بخش‌های سفید طرح) تراشیده می‌شوند و قسمت‌های برجسته باقی‌مانده، جوهر را به خود می‌گیرند. سپس، با اعمال فشار، جوهر از این قسمت‌های برجسته به کاغذ منتقل میشود. در کالکوگرافی، برعکس سیلوگرافی عمل میشود. طرح بر روی سطح کلیشه (معمولاً فلز) حکاکی یا اسیدکاری میشود، به طوری که خطوط و نواحی طرح به صورت گودال درآیند. سپس، مرکب بر روی کلیشه مالیده میشود و تنها در قسمت‌های گودال باقی می‌ماند. پس از تمیز کردن سطح، کلیشه و کاغذ مرطوب تحت فشار بالا قرار می‌گیرند تا مرکب از گودال‌ها به داخل الیاف کاغذ منتقل شود.
