طراحی نقوش سنتی چیست ؟ تاریخچه و انواع آن
از دیرباز، انسان‌ها همواره از طبیعت پیرامون خود الهام گرفته و آن را الگوی آثار هنریشان قرار داده‌اند. اگر دقت کرده باشید، در صنایع دستی، طرح‌ها و نقش‌مایه‌های حیوانی و گیاهی فراوانی دیده می‌شود. این امر نشان می‌دهد که انسان‌ها، طبیعت را به مثابه الگوی بی‌انتهایی از طرح‌ها و نقش‌ها می‌دیده‌اند و از آن الهام می‌گرفته‌اند. شاید برایتان جالب باشد که درباره این نقوش سنتی، قبل از خرید صنایع دستی اطلاعات بیشتری کسب کنید. در ادامه این مقاله، به بررسی دقیق‌تر این نقوش خواهیم پرداخت.
نقوش سنتی چیست؟
طرح‌ها و نقش‌هایی که از دوران باستان خلق شده‌اند، همواره یکی از ابزارهای بیان احساسات انسان نسبت به جهان هستی بوده است. یکی از برجسته‌ترین جلوه‌های هنر و فرهنگ ایران زمین، طرح‌ها و نقوغ سنتی آن است. آشنایی با این طرح‌ها و آموزش صحیح آنها، برای حفظ و انتقال این گنجینه هنری به نسل‌های آینده، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. طرح‌ها و نقش‌های سنتی، طیف گسترده‌ای از موضوعات را در بر می‌گیرند؛ از طرح‌های انتزاعی گرفته تا نقوش گیاهی و غیره.
طراحی نقوش سنتی به هنر خلق نقش‌ها و نگاره‌های خیالی به صورت خطی در ترکیب‌ها و موضوعات مختلف گفته می‌شود که در انواع آثار هنری سنتی کاربرد دارد.
بناها و صنایع دستی ایران، مملو از این نمادهای عمیق و پرمعنا هستند. هر یک از این نمادها، رازها و رموز بسیاری را در دل خود نهفته دارد و بیانگر باورها، اعتقادات و جهان‌بینی خاصی است. کاوش و بررسی در این نقوش و نمادها، ما را به دنیایی از مفاهیم و نمادهای تازه می‌برد. با کشف رموز نهفته در پس این طرح‌های زیبا، می‌توانیم به دنیای ناشناخته‌ای قدم بگذاریم که زیبایی آن هیچ‌گاه پایان نخواهد یافت.
اجزای طراحی نقوش سنتی
طراحی نقوش سنتی دارای اجزای مختلفی است. این اجزا در سه دسته: موضوع نقوش، ساختار و روش اجرا تقسیم‌بندی می‌شوند. در جدول زیر جدول اجزای طراحی نقش‌های سنتی و در هر کدام از دسته‌ها ذکر گردیده است.
جدول اجزای طراحی نقوش سنتی | |||
موضوع نقوش | ساختار | روش اجرا | |
● جانوری ● گیاهی ● انسانی ● تلفیقی ● انتزاعی ● جمادی | ● شکسته ● گردان ● تلفیقی | ● ترکیبی ● نامتقارن ● متقارن | |
تاریخچه نقوش سنتی
نقوش در ایران از زمانی پدید آمدند که مردم آنها را بر روی سفالینه‌ها ایجاد میکردند. ظروف سفالی مزین به طرح‌های متنوع، ایران را به خاستگاه سفال منقش تبدیل کرده‌اند. این نقوش سنتی از دوران باستان شکل گرفته و در طول زمان دستخوش تحول شدند. امروزه، خرید ظروف سفالی با این نقوش، علاوه بر جنبه هنری، می‌تواند یک سرمایه‌گذاری ارزشمند نیز باشد. در ادامه به ذکر دوره‌های تاریخی این تحولات و سیر تکامل آنها خواهیم پرداخت.
نقوش سنتی در دوره عیلامی
آثار بسیاری از دوره عیلام به جا مانده که نقش‌مایه‌های هندسی استفاده شده در آنها، با مهرهایی که از چغازنبیل کشف شده‌اند، مرتبط است. یک تندیس کشف شده در معبد چغازنبیل، دامنی بلند دارد که بر روی آن، نقش‌های هندسی فراوانی حکاکی شده است.
نقوش سنتی در دوره هخامنشیان
اکثر نقش‌های باقیمانده از دوران هخامنشیان، نمادین بوده و با ساده‌سازی طبیعت، موضوعات گوناگون و طرح‌های گوناگونی را پدید آورده‌اند. تخت جمشید، ارزشمندترین اثر به جا مانده از دوران هخامنشیان، طرح‌ها و نقش‌های بسیار متنوعی دارد که گنجینه‌ای از نقوش هنری این دوران محسوب می‌شود.
در این بنای باشکوه، از طرح‌های گیاهی هندسی و قرینه استفاده شده است. برای نمونه، گل‌های دوازده پر که با نام رزت شناخته می‌شوند، از نظر هندسی بسیار دقیق بوده و در عین حال، نمادین نیز می‌باشند. گل‌های نیلوفر آبی یا لوتوس، از دیگر نقش‌های گیاهی این بناست که با ظرافت و دقتی مثال‌زدنی طراحی گردیده‌اند.
نقش‌های سنتی انسانی، بیانگر ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی اقوام گوناگون در تمدن هخامنشی است. پرکاربردترین نقش‌ها عبارتند از: درخت سرو، نیلوفر، گل دوازده پر، بز، گوسفند، شیر، گاو، اسب، انسان و حیوان بالدار و موجودات ترکیبی.
نقوش در دوران اشکانیان
یکی از هنرهای برجسته در زمان اشکانیان، گچ‌بری بوده که آثار به‌جامانده نشان از اهمیت فراوان آن در نزد مردم آن زمان دارد. نقوش به کار رفته بر روی لباس مجسمه‌ها، بیانگر طبیعت‌گرایی و ذوق هنری مردم آن دوران است.
نقوش در دوره ساسانیان
گچ‌بری‌ها، پارچه‌ها، ظروف زرین و سیمین، از جمله آثار هنری دوره ساسانیان هستند که دقت و ظرافت هنرمندان آن زمان را به نمایش می‌گذارند. در این آثار، از روش‌های هندسی استفاده شده که گچ‌بری‌های کشف شده در چهار ترخان، نمونه‌ای بارز از این معماری و نقوش هندسی در آن دوره است.
نقوش سنتی در دوره اسلامی
با ورود اسلام به ایران، اندیشه‌های اسلامی نیز وارد عرصه هنر شدند و به خلق آثار انتزاعی و تجسمی انجامید. در این دوره، پیوند میان تفکرات مذهبی و اندیشه هنرمندان، به پیدایش آثار و نقوش هنری جدیدی منجر شد.
نقوش در دوران سلجوقیان
در این دوره، نقش‌های هندسی رواج بیشتری یافتند و گره‌ها از اهمیت خاصی پیدا کردند. هنرمندان با خلق طرح‌ها و نقوش سنتی متنوع بر روی آجرها، برجستگی‌ها و فرورفتگی‌هایی ایجاد کردند که نمونه بارز آن، برج‌های خرقان است. در این بناها، بیش از ۳۰ نقش هندسی حکاکی شده است.
نقش‌های شکسته انسانی
نقوش شکسته انسانی در مقایسه با دیگر نقش‌ها، تنوع و فراوانی کمتری دارند و به صورت پراکنده در برخی آثار مشاهده می‌شوند. نمونه‌هایی از آنها را می‌توان بر روی سفالینه‌ها و دست‌بافته‌ها یافت. در آثار هنری، بیشتر از نقش‌های حیوانی و گیاهی استفاده شده که در ادامه به بررسی و معرفی آنها خواهیم پرداخت.
نقش‌های شکسته حیوانی
در آثار و صنایع دستی ایران، نقش‌های حیوانی با تنوع بسیار زیاد دیده می‌شوند. این طرح‌ها الهام گرفته شده از طبیعت و محیط پیرامون هنرمندان بوده که در آنها نقش جانوران و پرندگان، به طور شکسته و انتزاعی طراحی شده‌اند. شما نیز احتمالاً در آثار تاریخی مختلفی، این نقوش را مشاهده کرده‌اید.
انواع نقوش سنتی
نقوش سنتی موضوعات متنوعی از جمله طرح‌های انتزاعی تا نقش‌های گیاهی و غیره را در بر می‌گیرند؛ طراحی سنتی به هنر خلق نقش‌ها و نگاره‌های خیالی به صورت خطی در ترکیب‌ها و موضوعات مختلف گفته می‌شود که در انواع آثار هنری سنتی کاربرد دارد. این نقوش و طراحی‌ها با استفاده از خطوط مستقیم و منحنی به صورت منظم یا نامنظم اجرا می‌شوند و به سه دسته تقسیم می‌گردند.
نقوش شکسته
نقش‌هایی که با خطوط مستقیم و زاویه‌دار تعریف می‌شوند. این نقش‌ها بر اساس شکل‌های زاویه‌دار و خطوط راست ایحاد می‌شوند و از سادگی و زیبایی ویژه‌ای برخوردارند. نقوش گوناگون انسانی، حیوانی و گیاهی را می‌توان در این دسته جای داد.
نقوش گردان
نقوشی که با خط‌های منحنی و پیچان ترسیم می‌شوند. این نقش‌ها به دو دسته نقوش اسلیمی و ختایی تقسیم می‌شوند.
- اسلیمی: این نقوش سنتی پیچیده و ظریف، که اغلب در تزیینات هنر اسلامی به کار می‌روند، ریشه در طبیعت دارند. بسیاری از پژوهشگران، این نقوش را خلاصه‌ای از اشکال طبیعی همچون شاخه‌های درخت، عاج فیل، یا حتی دهان اژدها می‌دانند. با این حال، به دلیل کاربرد گسترده آنها در هنر اسلامی، نام اسلیمی بر آنها نهاده شده است. این نشان می‌دهد که این نوع از نقش‌ها، ریشه‌ای عمیق در فرهنگ و هنر اسلامی دارند.
- ختایی: این سبک از نقوش، با الهام از دنیای گیاهان و گل‌ها، به وجود آمده است. گلبرگ‌ها، برگ‌ها و ساقه‌ها، عناصر اصلی تشکیل‌دهنده این نقش‌ها هستند. آثار سفالی به جا مانده از تمدن‌های کهن، نشان می‌دهد که انسان‌های اولیه، علاقه زیادی به ایجاد الگوهای هندسی و گیاهی بر روی اشیاء داشته‌اند. آنها با ترکیب خطوط مختلف و ایجاد اشکال هندسی، طرح‌هایی زیبا و متنوعی خلق میکردند.
نقوش تلفیقی
این نوع از نقش‌های سنتی، با ترکیب عناصر خطی و منحنی، طرح‌هایی بسیار جذاب و چشم‌نواز ایجاد می‌کنند. منطقه‌ی شوش، در جنوب غربی ایران، یکی از مناطقی است که آثار منقوش به طرح‌های حیوانی، هندسی و گیاهی فراوانی از آن به دست آمده است. یکی از معروف‌ترین این طرح‌ها، نقش بز با شاخ‌های خمیده و گردان است که نمادی از اهمیت دامپروری و کشاورزی در زندگی انسان‌های اولیه بوده است.
کاربرد نقوش سنتی
نخستین نقوش سنتی، بازتابی از زندگی روزمره انسان‌ها بوده است. این نقش‌ها، طبیعت را به تصویر می‌کشیدند؛ کوه‌ها، زمین، دریا و گیاهان، همگی سوژه‌هایی آشنا در این آثار بودند. خطوط مستقیم، شکسته و منحنی، بر روی سفالینه‌های کشف‌شده در شوش و سیلک به چشم می‌خوردند و حکایت از دقتی مثال‌زدنی در طراحی داشتند. نمادپردازی و تمثیل از ویژگی‌ها و کاربردهای بارز این نقوش است. طرح‌هایی که ریشه در طبیعت داشتند و پس از آمیختن با تفکر و باور هنرمند، به شکلی انتزاعی و هنری درمی‌آمدند. این نقش‌ها، مقدمه‌ای بودند برای طراحی‌های پیچیده‌تر که در آینده با تنوع بیشتری به کار گرفته شدند.
هنر طراحی نقوش سنتی، هنر خلق طرح‌هایی خیال‌انگیز با استفاده از خطوط و ترکیب‌های متنوع است که در انواع آثار هنری سنتی به کار می‌رود. نقاشی، یکی از قدیمی‌ترین هنرهاست که ریشه‌های آن را می‌توان در دل غارهای باستانی جستجو کرد. این هنر در طول زمان، از دیواره‌های غارها به کاخ‌ها، خانه‌ها، سفالینه‌ها، پارچه‌ها، قالی‌ها و بسیاری از صنایع دستی دیگر راه یافت.
در نقوش ایرانی، جانوران و گیاهان همواره جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. هنرمندان ایرانی، این موجودات را در آثار خود به شیوه‌ای نمادین و آئینی به تصویر می‌کشیدند. بسیاری از این نقوش، به نماد اعتقادات و باورهای مردم تبدیل شده بودند. ایرانیان برای تزیین آثار خود از انواع مختلفی از نقش‌ها استفاده میکردند که در میان آنها، نقش‌های جانوری و گیاهی از فراوانی بیشتری برخوردار بودند. آنها با الهام از طبیعت به خلق این نقش‌ها می‌پرداختند، اما هرگز به تقلید ساده از طبیعت بسنده نمی‌کردند و بر روی زیبایی‌شناسی و نوآوری در طراحی نقوش تاکید داشتند.
کلام پایانی
پس از خواندن دقیق این مقاله، می‌فهمیم که در هر نقطه از کره زمین، شناخت و ارج نهادن به نقوش سنتی اصیل و میراث هنری گذشتگان امری ضروری است. چرا که خلق این آثار ارزشمند، نیازمند صرف زمان، انرژی و مهارت فراوان هنرمندان است. حمایت از این هنر اصیل، می‌تواند به شکل‌های مختلفی چون مطالعه و آشنایی با این آثار، و همچنین خرید محصولات دست‌ساز و اصیل باشد. آرزوی ما این است که روزی همه مردم به ارزش واقعی این گنجینه‌های هنری پی ببرند.
اگر به دنبال مجموعه متنوعی از آثار هنری و نقاشی‌های هنرمندان مختلف هستید، پیشنهاد می‌کنیم به بخش گالری آنلاین سایت جریان سری بزنید. در این گالری، شما می‌توانید انواع آثار هنری و تصویر نقوش و طرح‌های سنتی را مشاهده کرده و اثر مورد علاقه خود را به صورت آنلاین سفارش دهید.
در صورتیکه علاقه مند به مطالب مربوط به هنرهای ایرانی هستید می توانید مقاله های زیر را مطالعه نمایید:
آشنایی با صنایع دستی چوبی ایران
آشنایی با هنرمندان نام آور فرش ایرانی
آشنایی با نقاشی روی سفال + تکنیک ها
