آشنایی با هنر مینا کاری
امروزه خرید صنایع دستی ایرانی در میان افراد رواج بسیار یافته است؛ زیرا این لوازم در کنار خرید سایر لوازم دکوری ترکیب جذابی را بر روی میز و یا کنسول خانه می‌سازند. هنر مینا کاری را با ظروف دکوراتیو آبی رنگ می‌شناسند و همه افراد با شنیدن نام هنر میناکاری به یاد استان اصفهان می‌افتند. این ظروف بسیار زیبا که رنگ آبی خصیصه اصلی آنها است انواع مختلفی دارند که در مقاله امروز با آنها آشنا می‌شوید.
هنر میناکاری چیست؟
لغت مینا به معنی آسمان آبی است و شاید به همین دلیل است که نام این هنر میناکاری نامیده شده است. میناکاری در واقع به قطعه‌ای سفالی یا فلزی به شکل ظرف گفته می‌شود که روی آن لعاب می‌خورد و نقاشی اسلیمی بر رویش کشیده و بعد پخته می‌شود. جنس لعاب ظروف میناکاری ترکیبی از مواد معدنی و عالی مانند آهن، اکسید مس، و کبالت است که نقش مهمی در ایجاد جلا و زیبایی و استحکام ظروف میناکاری دارند.
هنر میناکاری چیزی در حدود ۵۰۰۰ سال پیشینه دارد و خاستگاه این هنر ایران باستان است. این هنر بیشتر بر روی ظروف مسی انجام می‌شود؛ هرچند می‌توان آن را بر روی ظروف طلا و نقره نیز پیاده کرد.
تاریخچه میناکاری
بشقاب و جام‌های آبی رنگ پر نقش و زیبا، نخستین تصویری است که پس از شنیدن واژه میناکاری در ذهن بسیاری نقش می‌بندد. این ظروف که از گذشته‌های دور زینت‌بخش خانه‌های ایرانیان بوده‌اند، بیش از ۵ هزار سال قدمت دارند. به دلیل ارزش بالای این اشیاء، در گذشته تنها شاهان و بزرگان امکان استفاده از آنها را داشتند. اما امروزه، میناکاری به عنوان یکی از ارزشمندترین صنایع دستی ایران شناخته می‌شود و طرفداران بسیاری دارد. اصفهان به عنوان قطب این هنر، میزبان هنرمندان بسیاری است که در کارگاه‌های کوچک و بزرگ مشغول ساخت آثار بی‌نظیر میناکاری هستند.
نمونه‌های متعددی از این هنر در گوشه و کنار جهان کشف شده است. شش انگشتر طلایی در قبرس و مجسمه زئوس (پادشاه خدایان یونانی)، در یونان از جمله این آثار هستند. با این حال، فراوانی نمونه‌های کشف شده در ایران، کارشناسان را به این نتیجه رسانده است که ریشه میناکاری به ایران باستان بازمی‌گردد. این هنر در طول تاریخ و به واسطه جنگ‌ها و تجارت به سایر نقاط جهان، از جمله اروپا، راه یافته است. گوشواره‌ها، بازوبندهای طلایی و یک کاسه برنجی که همه آنها با هنر میناکاری تزئین شده‌اند، نمونه‌هایی از این هنر در دوره هخامنشی هستند. این آثار که اصالت آنها به طور کامل تأیید شده است، در موزه‌های معتبر جهان نگهداری می‌شوند.
انواع مینا کاری
هنر میناکاری انواع مختلفی دارد و این مسئله باعث تنوع بالا در این ظروف می‌شود. انواع میناکاری به شرح زیر است:
مینای برجسته
در روش مینای برجسته نقوش و خطوط موردنظر بر روی شیء فلزی قلم زنی می‌شوند؛ اما شکل قلم زنی ظروف مینایی با ظروف قلم زنی شده معمولی متفاوت است. در هنر قلم زنی استاد مسگر اطراف طرح‌ها را گودتر و تیزتر ایجاد می‌کند درصورتی‌که در ظروف برجسته میناکاری به دلیل اینکه باید لعاب بر روی ظرف قرار گیرد برجستگی‌های روی ظرف حالتی مایل دارند تا رنگ لعاب به‌خوبی روی ظرف بنشیند.
مینای برجسته به شکل دو پیوسته نیز درست می‌شود که کاسه بشقاب‌های بزرگ از نمونه‌های آن هستند. این ظروف دارای سطح خارجی برجسته و داخلی صاف هستند. در واقع کاسه دارای دو پوشش است که باید توسط استاد مسگر با لحیم نقره بر روی هم قرار گیرند و لحیم شوند.
مینای حجره بندی
در این روش با استفاده از مفتول‌های فلزی که روی سطح کار لحیم می‌شوند طرح و نقش موردنظر پیاده می‌شود و سپس فاصله بین سیم‌ها به‌وسیله رنگ مینایی پر می‌گردد. برای اینکه مفتول‌ها سیاه نشوند سطح کار را با یک لعاب مینایی بی‌رنگ پوشش داده و در انتها ظرف میناکاری شده را در کوره قرار می‌دهند و پس از مرحله کوره، مفتول‌ها پولیش داده می‌شود. این روش میناکاری امروزه بیشتر در کشورهای هند، چین و روسیه استفاده می‌گردد.
مینای نقاشی
در این روش میناکاری ابتدا زمینه یا ورقه مس را به شکل دلخواه و موردنظر در می‌آورند. پس از مراحل مختلفی مانند تاب‌دادن، ظرف را دوغاب می‌دهند و بعد ظرف مسی را یک‌بار لعاب می‌دهند. پس از این مراحل و آماده‌شدن لعاب، آن را نقاشی می‌کنند و دوباره تحت حرارت قرار می‌دهند.
مینای مرصع
در این روش دانه‌هایی همانند یاقوت و با رنگ‌های مختلف بر روی ظرف میناکاری با کمک کمی رنگ لعاب و آب چسبانده می‌شود. بخش‌هایی از ظرف را که می‌خواهند دانه‌های یاقوتی رنگ را بچسبانند لعاب نمی‌دهند تا دانه بتواند بهتر در آن نقطه قرار گیرد. امروزه کمتر از این هنر استفاده می‌شود؛ اما در گذشته از این روش برای تزیین روی غلاف شمشیر، سرویس چای‌خوری و… استفاده می‌شده است.
مینای پنجره‌ای (مشبک، دو رو شفاف)
این روش از قدیمی‌ترین شیوه‌های میناکاری است که بر روی فلز نقره و طلای مرغوب به کار می‌رود و به طور معمول در ساخت گوشواره و آویز‌های ارزشمند کاربرد داشته است. این میناکاری به شکل دو رو و شفاف دیده می‌شود به شکلی که نور از هر دو طرف آن کاملاً عبور می‌کند و به همین دلیل نام آن را پنجره‌ای گذاشته‌اند.
مینای شکری
در این روش میناکاری، اسکلت ساخته شده از مس را با لعاب رنگی پوشش می‌دهند؛ هرچند که امروزه مس را با لعاب سفید می‌پوشانند. طرز تهیه مینای شکری همانند مینای پنجره‌ای است با این تفاوت که پس از تثبیت لعاب رنگی در کوره، با مداد سفید بر روی آن طراحی می‌شود.
روش ساخت ظروف مینا
امروزه دو روش اصلی برای ساخت آثار و ظروف میناکاری وجود دارد.
- نخست، روش خانه‌بندی است که بیشتر در مناطق جنوبی کشور رواج یافته است.
- روش دیگر، مینای نقاشی است که هنرمندان اصفهانی در آن تبحر خاصی دارند.
هرچند این دو روش از نظر فنی متفاوت هستند، اما هر دو به عنوان میراث ارزشمند صنایع دستی ایران شناخته می‌شوند.
در روش خانه‌بندی، از مفتول‌های بسیار نازکی استفاده می‌شود که شباهت زیادی به روش پردازکاری مس دارد. به همین دلیل، به آن مینای سیمی نیز می‌گویند. این مفتول‌ها مطابق طرح مورد نظر بر روی بدنه ظرف اصلی ایجاد شده و سپس با یک لایه لعاب شیشه‌ای پوشیده می‌شوند. سپس، اثر هنری در کوره‌هایی با دمای بسیار بالا قرار می‌گیرد تا مفتول‌ها به طور کامل به بدنه ظرف بچسبند. در مرحله بعد، رنگ‌های مخصوص میناکاری به صورت پودری بر روی سطح کار پاشیده می‌شود تا یکدست شود. پس از پخت مجدد در کوره، ممکن است مفتول‌ها در اثر حرارت تغییر رنگ دهند که با استفاده از اسید به رنگ اولیه باز می‌گردند. یکی از انواع خاص مینای سیمی، میناکاری سیاه است که صائبین اهواز در آن مهارت ویژه‌ای دارند.
در روش مینای نقاشی، مسگران ابتدا ظروف را می‌سازند و سپس میناکاران به تزئین آنها با لعاب مینا می‌پردازند. پس از قرار دادن اثر در کوره برای تثبیت رنگ، مرحله نقاشی با استفاده از لعاب شفاف آغاز می‌شود. این فرآیند چندین بار تکرار می‌شود تا رنگ‌ها به طور کامل ثابت شوند.
آثار تولید شده به هر دو روش، از ارزش هنری و زیبایی خاصی برخوردار هستند. علاوه بر این دو روش، روش‌های دیگری نیز برای میناکاری فلزات وجود دارد، مانند مینای برجسته، مینای مرصع، مینای روحی، مینای پنجره‌ای و مینای شکری. با این حال، این روش‌ها به اندازه دو روش اصلی خانه‌بندی و نقاشی رایج نیستند.
انواع لعاب در مینا کاری
لعاب در میناکاری به دو شیوه کلی انجام می‌گیرد. انواع لعاب در مینا کاری عبارتند از:
لعاب اسپری با پیستوله:
در این روش، لعاب مایع به وسیله یک پیستوله مخصوص بر روی سطح زیر ساخت پاشیده می‌شود. این کار معمولاً در اتاقک‌های مخصوصی صورت می‌گیرد که به سیستم تهویه قوی مجهز هستند. با وجود سرعت و پوشش‌دهی بالای این روش، مقداری از لعاب به هدر می‌رود.
لعاب دستی یا غرقاب:
در این روش سنتی‌تر، شیء مورد نظر به طور کامل درون ظرف حاوی لعاب فرو برده می‌شود تا تمام سطح آن به طور یکنواخت پوشیده شود. این روش از نظر اقتصادی مقرون به صرفه‌تر است زیرا هدر رفت لعاب در آن بسیار کمتر است و همچنین از نظر بهداشتی نیز بهتر است.
نحوه نگهداری ظروف میناکاری
آثار میناکاری با یک لایه شفاف محافظ پوشیده شده‌اند و به همین دلیل با شستن ملایم با آب گرم و اسفنج نرم آسیبی نمی‌بینند. با این حال، باید از وارد کردن ضربه یا کشیدن اشیاء تیز بر روی آنها خودداری کرد. همچنین، قرار دادن این ظروف در معرض حرارت زیاد می‌تواند باعث تغییر رنگ و سوختن لعاب شود.
در ادامه، به نکات مهمی که برای نگهداری از ظروف میناکاری باید رعایت شود، اشاره می‌کنیم:
- برای شستشو، از آب گرم و اسفنج نرم استفاده کنید.
- از استفاده از مواد شوینده اسیدی خودداری کنید.
- ظروف میناکاری را از ضربه و تماس با اشیاء تیز دور نگه دارید.
- بعد از شستن، ظرف‌های میناکاری را کاملاً خشک نمایید.
- از قرار دادن ظروف میناکاری در مایکروویو خودداری کنید.
- این ظروف را به جای ماشین ظرفشویی، به صورت دستی بشویید.
نحوه تشخیص میناکاری مرغوب
یک اثر میناکاری مرغوب و با کیفیت باید درخشندگی، جلا، شفافیت و تلألو خاصی داشته باشد. از خرید آثاری که لبه‌های تیز و زوایای اضافی دارند، پرهیز کنید.
حتماً به جنس فلز زیرکار توجه کنید. فلز باید مرغوب و خالص باشد. در آثاری که از چند قطعه لحیم شده‌اند، دقت کنید که محل اتصال قطعات به خوبی پوشیده شده و مشخص نباشد. ضخامت رنگ در تمام سطح اثر باید یکنواخت و یکدست باشد.
لعاب روی کار نباید حباب، ناصافی، برجستگی، ترک یا تغییر رنگ داشته باشد. آثاری که امضای هنرمند را دارند، برای خرید مطمئن‌تر هستند. اگر ظرف میناکاری نسبت به اندازه خود وزن کمی داشته باشد، ممکن است از مس با کیفیت پایین ساخته شده باشد. وجود زبری روی سطح کار نشان‌دهنده پخت بیش از حد یا دمای بالای کوره است. رنگ‌های به کار رفته در یک اثر مرغوب نباید به یکدیگر مخلوط شده و تشخیص آنها ناممکن باشد.
نکات بسیار مهم در هنگام خرید مینای اصفهان
در هنگام خرید مینای اصفهان باید به نکات زیر توجه داشته باشید تا ظرفی باکیفیت بالا و هنرمندانه را خریداری کنید:
- لعاب مینا باید فاقد هرگونه بریدگی، ترک‌خوردگی، پوسته‌پوسته شدن، حباب و یا زبری باشد.
- سطح مینا باید به طور کامل درخشنده باشد؛ زیرا این شفافیت و صیقلی بودن نشان‌دهنده رنگ مرغوب و پخت مناسب ظرف در کوره است.
- نقوش استفاده شده در ظرف میناکاری شده باید اصالت ایرانی داشته باشند.
- سطح اتکای ظرف باید صاف و یکدست باشد.
- ضخامت رنگ در نقاشی و تزیین میناکاری باید به شکل یکنواخت باشد.
- زیرساخت مینا باید یکنواخت و یکپارچه باشد و هیچ‌گونه بخش زائد و اضافی در آن دیده نشود.
- غلظت لعاب مینا باید در تمام سطح ظرف یکسان و یکنواخت باشد.
- پشت ظرف میناکاری شده باید از لعاب مرغوب و بدون زدگی کار شده باشد.
کلام پایانی
خرید ظروف مینا کاری شده امروزه به دلیل زیبایی بسیار آنها در میان مردم رواج یافته است. با خرید ظروف میناکاری و همچنین خرید لوازم دکوراتیو دیگر همچون خرید ظروف سفالی، خرید مجسمه دکوری و… شما می‌توانید فضای زیبایی را بر روی میز جلو مبلی، کنسول و بوفه خانه خود ایجاد کنید. میناکاری انواع مختلفی دارد که در هنگام خرید باید به این مسئله توجه نمایید. همچنین ازآنجایی‌که قیمت ظروف میناکاری بالا است باید در هنگام خرید نکات مهمی را در نظر داشته باشید تا یک ظرف میناکاری باکیفیت را خریداری کنید.
جریان گالری مطالعه مقالات زیر را به شما پیشنهاد می دهد :
- آشنایی با صنایع دستی استان یزد
- آشنایی با هنر گبه بافی ایران
- آشنایی با صنایع دستی چوبی ایران
