رنگرزی چیست و چگونه انجام میشود ؟ مراحل +ابزار ها

هنر و صنعت رنگرزی در ایران قدمت زیادی دارد و میراثی تاریخی و فرهنگی کشورمان به شمار می‌آید. این هنر-صنعت در طول تاریخ، نقش مهمی در توسعه صنایع دستی و تولیدات مختلف ایفا کرده است. استفاده از رنگ‌ها برای تزئین الیاف و پارچه‌ها به دوران بسیار دوز بازمی‌گردد و شواهدی از آن را می‌توان در آثار باستانی ایران مشاهده کرد.

دوران هخامنشیان

در دوران هخامنشیان (حدود ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد)، رنگرزی به اوج شکوفایی خود رسید. باستان‌شناسان در کاوش‌های خود در تخت جمشید و سایر محوطه‌های باستانی، آثار رنگی بر روی پارچه‌های مختلف یافته‌اند. در آن دوران، رنگ‌های طبیعی همچون قرمز (استخراج شده از پوست انار)، زرد (حاصل از زردچوبه) و سبز (بدست آمده از رنگدانه‌های گیاهی) مورد استفاده قرار می‌گرفت. این رنگ‌ها با دقت و به روش‌های پیشرفته‌ای بر روی پارچه‌ها اعمال می‌شدند و هنر رنگرزی به حدی پیشرفت کرده بود که حتی در متون تاریخی به زیبایی رنگ‌های به کار رفته در لباس‌های شاهانه و مراسم رسمی اشاره شده است.

دوران ساسانیان

در دوران ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی)، صنعت رنگرزی به اوج بلوغ خود رسید و به یکی از صنایع مهم تبدیل شد. استفاده از رنگ‌های طبیعی همچنان رواج داشت و پیشرفت‌های قابل توجهی در تکنیک‌های رنگرزی صورت گرفت. در این دوره، رنگرزی با بهره‌گیری از گیاهان، میوه‌ها و مواد معدنی مختلف گسترش یافت و طیف وسیعی از رنگ‌ها برای رنگ‌آمیزی پارچه‌ها تولید می‌شد.

اسناد و کتیبه‌های تاریخی نیز نشان می‌دهند که تجارت رنگ و فرآیند رنگرزی به یکی از فعالیت‌های اقتصادی مهم تبدیل شده بود و رنگ‌های ایرانی به کشورهای همسایه صادر می‌شد. شیوه ساسانیان در استفاده از رنگ‌ها با روش‌های بیزانسی تفاوت داشت. رنگ‌های ساسانی درخشندگی کمتر و معتدل‌تری داشتند و با هنر و ظرافت بیشتری تقسیم‌بندی می‌شدند و با توجه به نقش پارچه انتخاب می‌شدند.

دوران اسلامی

با آمدن اسلام به ایران و دگرگونی‌های اساسی در ساختار سیاسی و اجتماعی کشور، هنر رنگرزی نیز تحولات چشمگیری را تجربه کرد. در این دوره، این هنر نه تنها به عنوان یک هنر، بلکه به عنوان صنعتی مهم در تولید پارچه‌ها و منسوجات ارزشمند و تزیینی شناخته شد.

در دوران اسلامی، ایران به یکی از کانون‌های اصلی تولید و تجارت رنگرزی تبدیل شد. استفاده از رنگ‌های طبیعی مانند رنگ‌های گیاهی و معدنی همچنان ادامه یافت و روش‌های نوینی در این زمینه به کار گرفته شد. این دوره، به ویژه در قرن‌های هفتم تا سیزدهم میلادی، شاهد شکوفایی بی‌نظیر صنعت رنگرزی بود که به رشد و پیشرفت صنعت بافندگی و طراحی پارچه‌ها کمک زیادی کرد.

در دوران آل بویه و سپس سلجوقیان، کارگاه‌های رنگرزی متعددی در بسیاری از شهرهای ایران مثل یزد، کاشان و اصفهان تاسیس شد. در این کارگاه‌ها، علاوه بر بافندگان، رنگرزان ماهری نیز به طور مداوم حضور داشتند و با بهره‌گیری از تجربه، مهارت و ذوق هنری خود، رنگ‌های زیبا و با دوامی تولید می‌کردند. شهرت ایرانیان در رنگسازی و درک ارزش رنگ‌ها به حدی رسید که با گسترش مکتب هنری برجسته‌ای مثل مکتب هرات، ایرانیان به عنوان استادان رنگ معروف بودند.

با آغاز حکومت سلجوقیان در ایران، تمام فنون و به ویژه نساجی و قالی‌بافی به دلیل علاقه ترک‌ها به این صنایع، اهمیت فراوانی پیدا کرد. یکی از نمونه‌های بافته‌های دوره سلجوقی که در موزه متروپولیتن موجود است، دارای طرح‌های هندسی به رنگ‌های نارنجی و قهوه‌ای است.

دوران صفویه اوج شکوفایی صنایع نساجی و قالی‌بافی است و آثار بسیاری از آن دوره در موزه‌های جهان موجود است که شیوه رنگ‌آمیزی ملایم و بی‌نظیر در آن‌ها دیده می‌شود.

دوران معاصر

در دوران معاصر، صنعت رنگرزی ایران متحول شد و شاهد پیشرفت‌های چشمگیری در تکنولوژی و فرآیندهای تولید بود. تغییرات اجتماعی و صنعتی در قرن نوزدهم و بیستم تأثیر زیادی بر هنر رنگرزی و تولید منسوجات داشت.

در اوایل قرن بیستم، ورود فناوری‌های جدید مانند رنگ‌های مصنوعی و ماشین‌آلات پیشرفته، صنعت رنگرزی را دگرگون کرد. رنگ‌های مصنوعی که به مراتب ارزان‌تر و پایدارتر از رنگ‌های طبیعی بودند، جایگزین رنگ‌های گیاهی و معدنی شدند. این تغییرات باعث افزایش سرعت تولید و کاهش هزینه‌ها در صنعت نوین رنگرزی شد.

در دوره پهلوی، به دلیل استفاده از رنگ‌های شیمیایی خارجی و پنبه و پشم وارداتی برای تار و پود قالی، اصالت و خودکفایی این هنر آسیب دید و متأسفانه هنوز هم این هنر سنتی از آسیب‌های وارد شده رنج می‌برد.