هر روز بیش‌ازپیش زیبایی سحرانگیز و نقوش رنگارنگ فرش دستباف ایرانی افراد را جذب خود می‌کند. خرید صنایع دستی از جمله خرید فرش دستبافت ایرانی اگرچه خریدی پرهزینه محسوب می‌شود؛ اما نوعی سرمایه‌گذاری است و می‌تواند جلوه خانه و کاشانه افراد را دچار تغییرات بسیاری سازد. یکی از نکات بسیار مهم پیش از خرید فرش دستباف آشنایی با انواع طرح‌های فرش ایرانی است تا فرد بتواند در هنگام خرید طرحی را با توجه به سلیقه خود انتخاب کند. در مقاله امروز به آشنایی با انواع طرح‌های فرش ایرانی می‌پردازیم.
انواع طرح‌های فرش ایرانی
فرش ایرانی در نقاط مختلفی از کشورمان بافته می‌شود و با توجه به ویژگی‌های بومی هر منطقه طرح و حس و حال متفاوتی دارد. این تفاوت‌ها باعث می‌شود که افراد بتوانند طرح و نوع فرش را به‌خوبی از یکدیگر تشخیص دهند. تنوع طرح و نقش فرش دستباف ایرانی به دلیل بافته شدن این فرش در گوشه‌وکنار کشور بسیار بالا است؛ اما به‌صورت کلی تعدادی دسته‌بندی کلی برای فرش ایرانی در نظر گرفته شده است که در ادامه با آنها آشنا می‌شوید:
طرح شاه عباسی
طرح شاه عباسی یکی از انواع طرح‌های فرش ایرانی است که به دلیل گل‌های خاصش معروف شده است. در طرح شاه عباسی گل‌ها به همراه بندهای ختائی و گاهی در تلفیق با اسلیمی‌ها به کار می‌روند. گل‌های فرش شاه عباسی نقش اصلی را در این فرش ایفا می‌کنند و برگ‌ها، شاخه‌ها، و طرح‌های اسلیمی و ختائی در متن و حاشیه فرش دیده می‌شود. فرش طرح شاه عباسی زیر مجموعه‌هایی به نام‌های درختی، افشان، ترنج‌دار، شیخ صفی، ترنجی طره دار، شاه عباسی تصرفی، بوته‌ای نیز دارد.
طرح‌های آثار باستانی و ابنیه اسلامی
یکی دیگر از انواع طرح‌های فرش ایرانی به طرح‌هایی گفته می‌شود که از ساختمان‌ها، کاشی‌کاری‌ها، اشکال هندسی و تزیینی بناها الهام گرفته است. اگرچه این طرح‌ها در طول سال‌ها دچار دخل و تصرفاتی شده و طرح‌های فرعی آن نیز به وجود آمده اند. معروف‌ترین این طرح‌ها عبارت‌اند از مسجد کبود، مسجد شیخ لطف‌الله، مقبره شیخ صفی، گنبد قابوس، تخت‌جمشید، طاق کسرا، محرابی کوفی، و مسجدشاه اصفهان.
طرح افشان
یکی دیگر از طرح‌های بسیار معروف فرش دستباف ایرانی، طرح افشان است. نام افشان به پراکندگی نقوش و عدم پیوستگی آنها اشاره دارد. در طرح افشان گیاهان، برگ‌ها، و غنچه‌ها با بقیه طرح‌ها به شکل پراکنده کل سطح فرش را پوشانده‌اند و بین نگاره‌ها ارتباط و پیوستگی وجود دارد. یکی دیگر از ویژگی‌های فرش افشان این است که بین نگاره‌های شاخ و برگ‌ها قرینگی دیده نمی‌شود. این فرش لچک و ترنج ندارد و به همین دلیل توجه به قسمت مرکزی فرش در هنگام نگاه کردن به آن برداشته می‌شود. از زیر مجموعه‌های طرح افشان می‌توان به افشان ترنجی، افشان دسته‌گلی، افشان خطایی، و افشان حیوان دار اشاره کرد.
طرح اسلیمی
در طرح اسلیمی شاخه‌های دورانی را در میان برگ‌ها می‌بینید. این شاخه‌ها تصویری تجرید یافته از طرح درخت هستند و در واقع یک درخت پرپیچ‌وخم را در ذهن تداعی می‌کنند. اسلیمی مدل‌های مختلفی دارد و در بیشتر انواع آن طرحی که از آن نام بردیم، دیده می‌شود. یکی از معروف‌ترین طرح فرش اسلیمی، «اسلیمی دهان اژدر» است که در این طرح انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن تبدیل می‌شود و این تصور را ایجاد می‌کند که گویی یک اژدها دهان باز کرده است. بر روی ساقه شاخه‌های این طرح، جوانه‌هایی دیده می‌شود که به آنها «اسلیم» می‌گویند و به همین دلیل این طرح را اسلیمی نام نهاده‌اند.
از گروه‌های فرعی فرش اسلیمی می‌توان به اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی ماری، اسلیمی بندی، اسلیمی لچک ترنج، و اسلیمی ترنج‌دار اشاره کرد.
طرح بته ای (بته جقه)
این طرح الهام گرفته از درخت سرو است. به بته‌های سرکج این طرح «بته جقه» می‌گویند که در انواع طرح فرش ایرانی در اندازه و شکل‌های مختلف به چشم می‌خورد. از معروف‌ترین طرح‌های بته ای می‌توان به بته شاخه گوزن، بته سرابندی، بته قلمکار اصفهان، بته ترمه، بته خرقه‌ای، هشت گل، بته کردستانی، بته سنندج، بته میر شکسته، بته افشاری، و بته بادامی اشاره کرد.
طرح واگیره‌ای یا بندی
معنای بندی یا واگیره‌ای در این طرح این است که یک قطعه کوچک از یک طرح مشخص در سرتاسر فرش تکرار و پخش شده است. به دلیل اینکه این قطعه‌ها به هم پیوسته‌اند به این طرح بندبندی یا واگره‌ای می‌گویند. از زیر مجموعه‌های طرح بندی می‌توان به بندی پیچک، بندی شکسته، بندی مستوفی، بندی قالب خشتی، بندی درختی، بندی سروی، بندی مجلسی، بندی دسته‌گل، بندی ورامین و… اشاره کرد.
طرح اقتباسی
طرح اقتباسی همان‌طور که نامش نشان می‌دهد از طرح فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی کشورهای دیگر تأثیر پذیرفته است و از جمله طرح‌های معروف آن قفقازی و گوبلنی هستند.
طرح ترکمن یا بخارا
طرح ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط، جزو طرح‌های ایلی و افراد کوچ‌نشین محسوب می‌شود. این طرح‌ها بدون نقشه و به شکل ذهنی بافته می‌شوند و از دسته‌های فرعی آن می‌توان به طرح ترکمنی شانه‌ای، ترکمنی آخال، ترکمنی خورجینی، ترکمنی قاب یمونی، ترکمنی غزال گز، ترکمنی قاشقی و ترکمنی چهار قاب اشاره کرد.
طرح درختی
در انواع طرح‌های فرش ایرانی نقش شاخه و برگ‌ها بسیار پررنگ است؛ اما در طرح درختی سعی شده که وجه تشابه زیاد طرح با طبیعت حفظ شود. در این طرح‌ها درخت‌ها و درختچه‌های کوچک و بزرگ به‌خصوص به شکل انفرادی طراحی می‌شوند و با اجزای دیگر طرح ترکیب می‌شوند. از جمله دسته‌های فرعی طرح درختی می‌توان به درختی ترنج‌دار، درختی حیوان دار، درختی گلدانی، درختی سبزی‌کار یا آب‌نما، و درختی سروی اشاره کرد.
طرح قابی (خشتی)
در طرح قابی، فرش به قسمت‌ها یا قاب‌های مختلفی تقسیم می‌شود که به شکل منظم در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. در داخل هر قاب گل‌ها و برگ‌های مختلفی طرح‌های زیبایی را به وجود می‌آورند. از جمله طرح قابی می‌توان به قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی اشاره کرد.
طرح شکارگاهی
طرح اصلی این فرش صحنه‌های شکار و شکارگاه را نمایش می‌دهد؛ به شکلی که در بخش‌های مختلف فرش یک سوارکار با تیروکمان یا نیزه مشغول شکار حیواناتی نظیر آهو است. از جمله گروه‌های فرعی این طرح می‌توان به شکارگاه ترنج‌دار، شکارگاه درختی، شکارگاه سراسری، و شکارگاه لچک ترنج اشاره کرد.
طرح گل فرنگ
در این طرح از ترکیب طرح‌های اصیل ایرانی با گل‌های طبیعی به‌ویژه گل رز استفاده می‌شود. در طراحی گل فرنگ از رنگ‌های تند و روشن به‌خصوص رنگ سرخ استفاده می‌کنند.
از جمله طرح‌های فرعی گل فرنگ می‌توان از گل فرنگ بیجار، گل سرخ یا لچک ترنج، گل فرنگ ترنج‌دار، گل فرنگ گل‌وبلبل، گل فرنگ دسته‌گل، و گل فرنگ مستوفی نام برد.
طرح محرابی
محراب طرح اصلی این نقش را تشکیل می‌دهد. محراب در واقع مکانی است که در مساجد، امام‌جماعت در آنجا نماز می‌خواند. در طرح محرابی این محراب با تزیینات دیگری همچون گلدان، قندیل و درختچه‌های کوچک تزیین می‌شود و گاهی ستون‌های بزرگی در دو طرف محراب قرار می‌گیرد تا سقف محراب را که بر روی آنها قرار دارد، تداعی کند. محرابی گلدانی، محرابی قندیلی و محرابی درختی در این گروه جای دارند.
طرح گلدانی
یکی از انواع طرح‌های فرش ایرانی طرح گلدانی است که در آن شکل گلدان در اندازه‌های مختلف دیده می‌شود. گاهی یک گلدان بزرگ پر از گل طرح فرش را تشکیل می‌دهد و گاهی چند گلدان کوچک به شکل متقارن در اطراف متن و یا به دنبال هم در سراسر متن فرش قرار می‌گیرند. از جمله گروه‌های فرعی این طرح می‌توان از گلدانی دوطرفه، گلدانی خطایی، گلدانی سراسری، گلدانی تکراری، گلدانی یک‌طرفه، گلدانی محرابی، گلدانی ضل السلطان، گلدانی حاج خاتمی و گلدانی لچک ترنج نام برد.
طرح محرمات
در طرح محرمات نیز قطعاتی از یک نقشه در طول فرش تکرار می‌شود و عرض فرش در متن به چند ردیف تقسیم می‌گردد که در هر ردیف از رنگ و طرح مشخصی استفاده شده است. در برخی از نقاط ایران به طرح محرمات، «قلمدانی» نیز گفته می‌شود. از جمله گروه‌های فرعی طرح محرمات می‌توان به قلمدانی سراسری، قلمدانی گلریز با زمینه یک‌رنگ و بته با زمینه الوان اشاره کرد.
طرح ماهی درهم
یکی از معروف‌ترین انواع طرح‌های فرش ایرانی طرح «ماهی در هم» است که یکی از قدیمی‌ترین طرح‌ها محسوب می‌شود. طرح فرش ماهی در هم به شکل یک واگیره است که بافنده آن واگیره را در طول و عرض فرش تکرار می‌کند. در طرح ماهی یک حوض به شکل لوزی با چهار برگ مشاهده می‌شود. طرح ماهی در نقاط مختلف ایران نام‌های متفاوتی دارد و مهم‌ترین انواع آن ماهی فراهان، ماهی کردستان، ماهی هراتی، ماهی زنبوری، و زیر ماهی هستند.
طرح هندسی
یکی دیگر از انواع طرح فرش ایرانی طرح هندسی است که همان‌طور که نامش نشان می‌دهد از اشکال هندسی در این طرح استفاده می‌شود. در این طرح خطوط به طور معمول زاویه دارند و حالت دورانی یا قوسی شکل ندارند. از گروه‌های فرعی این فرش می‌توان به هندسی ترنج‌دار، هندسی بندی قابی، هندسی لچک ترنج، هندسی خطائی، هندسی خاتم شیرازی، هندسی کف ساده، و هندسی جوشقانی اشاره کرد.
طرح تلفیقی
طرح تلفیقی از ترکیب و تلفیق دو یا چند طرح به وجود می‌آید و از جمله گروه‌های فرعی آن می‌توان به سلسله‌ای ترنج‌دار، گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی سبزی‌کار، تلفیقی ترنجی کف ساده، تلفیقی لچک ترنج و… اشاره کرد.
کلام پایانی
آشنایی با انواع طرح‌های فرش ایرانی به افرادی که قصد خرید فرش دستباف را دارند کمک می‌کند تا بتوانند با آگاهی بیشتری برای خرید قالی و قالیچه اقدام کنند. طرح‌های فرش ایرانی با توجه به وسعت کشور ایران بسیار متنوع و گوناگون هستند و به دلیل اینکه فرش ایرانی یکی از صنایع دستی خاص هر منطقه است، طرح فرش ایرانی نیز در طول سالیان در انواع مختلفی بافته و عرضه شده است. خرید صنایع دستی از نوع فرش دستباف نه‌تنها می‌توانند جلوه هر مکانی را چندبرابر سازد؛ بلکه به دلیل ارزش این فرش، نوعی سرمایه‌گذاری نیز محسوب می‌شود و به همین دلیل باید در خرید آن بسیاری نکات در نظر گرفته شود.
گالری جریان مطالعه مطالب زیر را به شما پیشنهاد می کند :
- تفاوت فرش و گبه با گلیم در چیست ؟
- آشنایی با فرش ایرانی و معرفی انواع آن
- آشنایی با فرش دستباف تبریز
