ژازه تباتبایی؛ هنرمندی پیشرو در نقاشی، مجسمهسازی و ادبیات ایران

هنر مدرن ایران هنرمندان بسیاری را به خود دیده که هر کدام در سیر تحول هنر مدرن نقش مهمی را ایفا کردند و جریانساز بودند. یکی از هنرمندان برجسته هنر مدرن ایرانی ژازه تباتبایی است که مرزهای نقاشی، مجسمهسازی، شعر و داستاننویسی را درنوردید و سبکی منحصر به فرد را با امضای شخصی خود پدید آورد. این هنرمند را میتوان از پیشگامان هنر آوانگارد در ایران دانست که از دل سنت و اسطورههای ایرانی، زبانی نو در بیان هنری ایجاد کرد.
زندگینامه و تحصیلات ژازه تباتبایی
ژازه تباتبایی در سال ۱۳۰۲ شمسی (۱۹۲۳ میلادی) در تهران به دنیا آمد. نام اصلی او علیاکبر صادقی بود؛ اما بعدها نام هنری ژازه تباتبایی را برای خود انتخاب کرد. ژازه ۱۲ ساله بود که قلم به دست گرفت و نخستین داستان خود را نوشت. او در دوران نوجوانی بیشتر سرگرم نوشتن بود و بعد به نقاشی کشیدن روی آورد؛ به شکلی که در سن ۱۹ سالگی نخستین نمایشگاه نقاشی خود را برگزار کرد.
او در دوران جوانی کارهایی نظیر کارگردانی، نقاشی و مجسمهسازی را تجربه کرد و در سال ۱۳۳۳ در رشته کارگردانی و مبانی تئاتر در دانشگاه تهران مقام اول را به خود اختصاص داد. او در سال ۱۳۳۹ دوره نقاشی را در دانشگاه هنرهای زیبای تهران به اتمام رساند و نگارخانه «هنر جدید» را راهاندازی نمود که از نخستین گالریهای ایران به شمار میرود.
تباتبایی از جمله هنرمندانی بود که با فضای روشنفکری و هنری دهه ۳۰ و ۴۰ خورشیدی ارتباطی تنگاتنگ داشت. در دهه ۱۳۳۰ با دریافت بورس، به فرانسه رفت و مدتی در آکادمی هنرهای زیبای پاریس تحصیل کرد. اگرچه اقامت او در اروپا باعث شد تا از نزدیک با هنر مدرن غرب آشنا شود اما همواره تلاش کرد تا ریشههای ایرانی را در آثارش حفظ کند.
این هنرمند در سال ۱۳۸۶ در تهران درگذشت؛ اما همواره یادش با الهامبخشی هنرمندان جوان از سبک منحصر به فردش سبز باقی ماند.

ویژگیهای هنری ژازه تباتبایی
آثار هنری ژازه تباتبایی در هر سبک و رشتهای که او وارد شد دارای ویژگیهای خاصی بودند که به شرح زیر هستند:
نقاشی
نگاه ژازه تباتبایی به نقاشی در ابتدا نگاهی شاعرانه و سوررئالیستی بود. او در آثار اولیه خود تأثیری را که از مکاتب مدرن اروپایی همچون کوبیسم و سوررئالیسم گرفته بود منعکس میکرد؛ اما به تدریج سبک شخصی و منحصر به فرد خود را خلق نمود و ادامه داد. در نقاشیهای او، همواره نوعی فضای اسطورهای، نمادپردازی ایرانی و روایت درونی دیده میشود. شخصیتهای خیالی و ترکیب فرمهای انسانی و حیوانی از جمله المانهای ثابت آثار او هستند به شکلی که به نوعی امضای او محسوب میشوند. تباتبایی با بهرهگیری از خط فارسی، رنگهای تند و فیگورهای استعاری، جهانی چندلایه و پیچیده را خلق میکرد که در آن خواب، خیال و اسطوره درهم تنیده شدهاند.
مجسمهسازی
بخش بزرگی از شهرت ژازه تباتبایی به مجسمههای خاص او باز میگردد که با آهنقراضهها ساخته شدهاند. او با بهرهگیری از ضایعات فلزی، پیچومهره، فنر و ابزارهای مکانیکی، موجوداتی فلزی و زندهوار میساخت که دو خصلت وحشتآوری و شاعرانگی را در کنار یکدیگر داشتند.
این مجسمهها بیشتر شبیه موجودات خیالی یا رباتهای اسطورهای هستند که از ترکیب انسان، حیوان، ماشین و خیال به وجود آمدهاند. ژازه در این آثار، خلاقیت تکنیکی را با بیانی فلسفی ترکیب میکرد و نوعی نقد تمدن مدرن و انسان ماشینی را به تصویر میکشید.
ادبیات و شعر
ژازه تباتبایی علاوه بر هنرهای تجسمی، در حوزه ادبیات و شعر نیز فعالیت داشت. از این هنرمند مجموعه اشعار، داستانهای کوتاه و نمایشنامههایی منتشر شده که بیشتر آنها دارای فضایی سوررئالیستی، ذهنی و نمادین هستند. او در شعرهایش، همانند آثار بصریاش، مرز واقعیت و خیال را میشکند و خواننده را وارد دنیایی وهمآلود و گاه طنزآلود میکند.

آثار برجسته ژازه تباتبایی
این هنرمند در طول زندگی هنری خود آثار برجستهای را خلق کرده که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
مجسمههای آهنی: مهمترین آثار مجسمهسازی ژازه، همان مواردی هستند که با ابزارهای صنعتی و فلزی ساخته شدهاند. این آثار در مجموعههای خصوصی و موزههای مختلف از جمله موزه هنرهای معاصر تهران نگهداری میشوند.
نقاشیهای سوررئال: بسیاری از تابلوهای نقاشی او در نمایشگاههای مختلف داخل و خارج از کشور به نمایش درآمدهاند. یکی از مشهورترین آنها تابلویی است با ترکیب انسان و پرنده که نمادی از آرزوی رهایی است.
کتابها و نوشتهها: از جمله آثار نوشتاری ژازه میتوان به کتابهایی چون «راز شیشهای»، «تئاتر آنتیگونه» و مجموعه اشعار «مردی که شب را میسرود» اشاره کرد.
سبک و تأثیرگذاری ژازه بر دیگر هنرمندان
ژازه تباتبایی را هنرمندی چند وجهی و مؤلف میدانند. او برخلاف بسیاری از هنرمندان هم دوره خود که صرفاً پیرو مکاتب غربی بودند تلاش کرد تا یک زبان بومی و ریشهدار در فرهنگ ایرانی خلق کند. در آثار این هنرمند میتوان ترکیبی از موارد زیر را مشاهده کرد:
- آوانگاردیسم
- فرمهای اسطورهای ایرانی
- بیان شخصی و شاعرانه
- مواد بازیافتی و صنعتی
- نقد مدرنیته و تکنولوژی
کلام پایانی
ژازه تباتبایی یکی از هنرمندان چند بعدی نادری بود که توانست در عرصههای متفاوتی همچون هنرهای تجسمی و ادبیات یک سبک شخصی و مستقل ایجاد کند. او با نگاه شاعرانهاش به جهان، اجسام بیجان را جان بخشید، کلمات را به تصویر کشید و خیال را به آهن تبدیل کرد. میراث هنری او امروزه همچنان در آثار فیزیکیاش در گالریها، کتابها و ذهن مخاطبان زندهاند و الهامبخش هنرمندان بسیاری هستند.
در صورتیکه علاقه مند به آشنایی با نقاشان مختلف ایرانی
هستید می توانید مقاله های زیر را مطالعه نمایید:
سوالات متداول در مورد ژازه تباتبایی
ژازه تباتبایی یکی از پیشگامان هنر آوانگارد ایران بود که در نقاشی، مجسمهسازی و ادبیات سبک شخصی و منحصربهفردی خلق کرد.
نقاشیهای او تلفیقی از سوررئالیسم، نمادپردازی ایرانی، شخصیتهای خیالی و ترکیب فرمهای انسانی-حیوانی هستند که به نوعی امضای بصری او محسوب میشوند.
او با استفاده از آهنقراضه، پیچومهره، فنر و ابزارهای صنعتی، مجسمههایی خلق میکرد که تلفیقی از انسان، حیوان، ماشین و خیال بودند.
او با ترکیب اسطورههای ایرانی، آوانگاردیسم و مواد صنعتی، زبانی بومی و مستقل در هنر مدرن ایران به وجود آورد که الهامبخش نسلهای بعدی شد.
از جمله آثار مکتوب او میتوان به «راز شیشهای»، نمایشنامه «تئاتر آنتیگونه» و مجموعه شعر «مردی که شب را میسرود» اشاره کرد.