با فرش پازیریک قدیمی ترین فرش جهان آشنا شوید
فرش پازیریک، پراهمیت‌ترین و بحث‌برانگیزترین قطعه فرش در تاریخچه فرش دستبافت است. این فرش که به عنوان کهن‌ترین فرش جهان شناخته می‌شود، اطلاعات بی‌نظیری در مورد هنر بافت و ریسندگی در دنیای باستان به ما میدهد. با کشف این اثر هنری ارزشمند، بسیاری از ابهامات پیرامون تاریخچه فرش دستبافت برطرف شده و تصویری روشن از این هنر اصیل ایرانی برای خرید فرش به شما میدهد.
مواد اولیه‌ای همچون پشم، پنبه و ابریشم که در بافت فرش به کار می‌روند، عموماً تجزیه‌پذیر هستند و پس از گذشت زمان، از بین می‌روند. همین امر باعث شده است تا تاریخچه دقیق هنر فرش‌بافی در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد. در این مقاله، به بررسی کشف فرش تاریخی پازیریک در روسیه و نتایج تحقیقات دانشمندان در مورد ویژگی‌های منحصر به فرد و خاستگاه این فرش زیبا می‌پردازیم.
فرش پازیریک چیست؟
قدیمی‌ترین فرش جهان که تاکنون کشف شده است، توسط باستان‌شناسان به نام فرش پازیریک یا قالی پازیریک شناخته می‌شود. این اثر هنری باستانی در سال 1949 میلادی، در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی پروفسور سرگی رودنکو، محقق برجسته روس، در دره‌ای به همین نام واقع در رشته‌کوه‌های آلتای در سیبری کشف شد.
تاریخچه فرش پازیریک
در سال 1328 شمسی، کشف فرش پازیریک یک رخداد اکتشافی مهم بود که توجهات جهانی و دوستداران تاریخ و هنر فرش را به خود جلب کرد. این فرش باستانی توسط سرگئی رودنکو و همکارانش در روسیه کشف و به جهانیان معرفی شد.
محل کشف این فرش، مقبره یخ‌زده فرمانروایان سکاها (مردم کوچ‌نشین ایرانی‌تبار) در منطقه کوهستانی آلتای (میان روسیه، مغولستان، قزاقستان و چین) بود.
پس از این کشف مهم، پرسشی که ذهن همه را به خود مشغول کرد، قدمت تقریبی بافت این فرش بود. مطالعات دقیق بر روی فرش پازیریک نشان داد که این اثر هنری ارزشمند حدود 400 سال قبل از میلاد مسیح و یعنی حدود 2500 سال پیش بافته شده است. این برآورد برای کارشناسان فرش بسیار اعجاب‌آور بود.
چگونه ممکن است فرشی با چنین قدمت طولانی همچنان سالم باقی مانده باشد؟ این پرسشی بود که پیش از کشف این فرش، از نظر منطقی غیرممکن به نظر می‌رسید. از سوی دیگر، کشف قدیمی‌ترین فرش جهان با این همه نقش و نگار زیبا در منطقه‌ای به دور از بین‌النهرین، یونان و مصر، نکته دیگری بود که این کشف را بسیار ویژه می‌کرد.
نقوش به کار رفته در فرش پازیریک
با دقت به نگاره‌ها و عکس‌های منتشر شده از فرش پازیریک بنگرید. به نظر شما، این فرش ارزشمند متعلق به کدام تمدن و منطقه است؟ آیا این فرش نفیس روسی است و ریشه در منطقه سیبری دارد؟ یا شاید متعلق به یکی از کشورهای مغولستان، قزاقستان یا چین باشد؟ آیا ممکن است این فرش راه درازی را پیموده و ریشه در ایران داشته باشد؟ پاسخ همه این پرسش‌ها در نقوش به کار رفته در فرش باستانی پازیریک نهفته است. نقش و نگاره‌هایی که بر روی این فرش زیبا نقش بسته‌اند عبارتند از:
- آهوهایی که در حال چرا کردن هستند.
- ۱۴ سوارکار که سوار بر اسبان در خال تاختن هستند.
- ۱۴ ستوربان
- ۲۴ گوزن باشکوه با شاخ‌های بلند.
- ۲۸ اسب زیبا و قدرتمند.
- ۱۲۳ نقش از موجود افسانه‌ای گریفین یا شیر دال که ترکیبی از سر عقاب و بدن شیر است.
- حاشیه‌ای زیبا و پر از گل‌های رنگارنگ.
- ۲۴ قاب مربع شکل در حاشیه‌های داخلی فرش.
- نقش نیلوفر آبی که ۶۲ مرتبه تکرار گردیده است.
ویژگی‌ها و مشخصات فرش پازیریک
فرش پازیریک که هم‌اکنون در موزه مشهور آرمیتاژ در شهر سنت پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود، همچون دیگر آثار هنری تاریخی، ویژگی‌ها و مشخصات منحصر به فردی دارد که برای علاقه‌مندان به هنر و تاریخ بسیار جذاب است. از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های این فرش باستانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ابعاد: پازیریک دارای ابعاد تقریبی ۱۸۳ در ۲۰۰ سانتی‌متر است.
- رجشمار: تعداد گره‌های به کار رفته در هر ۷ سانتی‌متر از این فرش، ۴۲ گره است.
- جنس: الیاف به کار رفته در بافت این فرش، پشم مرغوب است.
- بافت: بافت این فرش بسیار ظریف و دارای تکرار الگوهای منظم است.
- الگوها: طرح‌های به کار رفته در این فرش، ترکیبی از چندین فرهنگ مختلف است.
- گره: این فرش با استفاده از گره ترکی بافته شده است که یکی از رایج‌ترین گره‌ها در فرش‌های ایرانی است.
- حاشیه: حاشیه این فرش به وضوح نشان‌دهنده تأثیر هنر ایرانی است.
- رنگ زمینه: رنگ اصلی فرش، قرمز ترکمنی است که با رنگ‌های آبی، زرد و سفید ترکیب شده است.
- نقش اسب: تصویر اسب تکرار شده در فرش، ویژگی‌های کاملاً ایرانی مانند دم اسب، نمد زیر زین، آرایش موهای سوارکار و جزئیات مربوط به زین و برگ اسب را نشان میدهد.
- تأثیر فرهنگ‌های دیگر: وجود بقایای ابریشم و طرحی از قو که با استفاده از تکنیک تکه‌دوزی بر روی فرش دوخته شده است، نشان‌دهنده تأثیر هنر چینی بر این فرش است.
- الهام از هنر آشوری: در نقش‌های این فرش، از گلبرگ‌های به سبک آشوری استفاده شده است.
- گوزن ایرانی: تصویر گوزنی که در فرش به چشم می‌خورد، شباهت زیادی به گوزن خالدار ایرانی دارد.
نظریات تاریخ نویسان فرش در مورد پازیریک
در واقع، در عصر کنونی نمی‌توان هیچ ادعایی را بدون ارائه مدرک مستند اثبات کرد. نسبت دادن فرش پازیریک به ایران صرفاً بر اساس حدس و گمان، روشی منطقی نیست. آنچه به طور قطع در مورد این فرش باستانی می‌توان گفت، قدمت ۲۵۰۰ ساله آن و محل کشف آن در کوه‌های سیبری است. طبق نظر بسیاری از کارشناسان، طرح‌های به کار رفته در پازیریک شباهت بسیار زیادی به نقش و نگارهای تخت جمشید دارد. با این حال، متخصصان این حوزه دیدگاه‌های گوناگونی در مورد منشأ و تاریخچه این فرش ارزشمند دارند که در ادامه به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
- سرگئی رودنکو (کاشف فرش): این پژوهشگر معتقد است طرح‌های به کار رفته در فرش تاریخی پازیریک شباهت زیادی به نگاره‌های تخت جمشید دارد و نمادهای آن را برای انسان تداعی می‌کند.
- جنی هاسکو: این محقق برجسته بر این باور است که این فرش و طرح‌های آن ریشه در تاریخ و فرهنگ سیبری دارد، اما ممکن است ایده اولیه آن از جای دیگری الهام گرفته شده باشد.
- جیمز اوپی: یکی دیگر از متخصصان برجسته فرش، بر این باور است که قالی پازیریک توسط عشایر کوچ‌نشین همان منطقه بافته شده است.
- دیوید استروناخ: این مورخ برجسته معتقد است طرح و نقشه‌ی این فرش بدون شک ایرانی است، اما احتمالاً عشایر محلی با الهام از طرح‌های ایرانی، این فرش را بافته‌اند.
- علی حصاری: این کارشناس ایرانی با رد نظرات جیمز اوپی و جنی هاسکو، معتقد است که پیچیدگی و ظرافت طراحی این فرش نشان میدهد که این اثر در مناطق شهری و توسط بافندگان حرفه‌ای بافته شده است. همچنین، او معتقد است که جنی هاسکو تلاش کرده است با ارائه نظریه‌ای کلی، همه را راضی نگه دارد.
دلایل ایرانی بودن پازیریک
تا اینجای مقاله با تاریخچه، ویژگی‌ها و نقوش به کار رفته در فرش پازیریک آشنا شدیم. اما با توجه به همه مشخصات این فرش، بسیاری از ایرانیان معتقدند که این فرش ارزشمند در دوران باستان توسط هنرمندان ایرانی بافته شده است. دلایل محکمی برای اثبات این ادعا وجود دارد که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم:
- تسلط تاریخی ایران بر هنر قالی‌بافی: ایران همواره به عنوان یکی از قطب‌های اصلی قالی‌بافی در جهان شناخته شده است. این هنر اصیل در طول تاریخ ایران شکوفا شده و به اوج کمال خود رسیده است. بنابراین، هرگاه صحبت از یک فرش قدیمی و پر نقش و نگار به میان می‌آید، به طور طبیعی ایران یکی از اولین گزینه‌ها برای منشأ آن خواهد بود.
- شباهت طرح‌ها به هنر هخامنشی: طرح‌های به کار رفته در فرش پازیریک شباهت بسیار نزدیکی به نقش‌برجسته‌های دوره هخامنشی، به ویژه تخت جمشید، دارد. این شباهت نشان‌دهنده تأثیر هنر ایرانی بر این فرش است.
- رنگ‌آمیزی سنتی ایرانی: رنگ‌های غالب در قالی پازیریک مانند قرمز، نارنجی، زرد، سبز و آبی، همگی رنگ‌هایی هستند که در فرش‌های ایرانی باستان به وفور به کار می‌رفته‌اند. به ویژه رنگ قرمز در دوره هخامنشیان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
- نمادهای ایرانی در طرح فرش: مهم‌ترین نکته در اثبات ایرانی بودن این فرش، نمادها و طرح‌های به کار رفته در آن است. از جمله این طرح‌ها می‌توان موارد ذیل را نام برد:
- گریفین: این موجود افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر، یکی از نمادهای مهم در اساطیر ایران باستان، به ویژه دوره هخامنشیان بوده است.
- گوزن زرد: این حیوان زیبا و نجیب، یکی از نمادهای باستانی ایران است و وجود 24 گوزن زرد (شاخ پهن) در پازیریک نشان‌دهنده اهمیت این حیوان در فرهنگ بافندگان آن است.
- سوارکاران: طرح سوارکارانی که به طور متناوب بر اسب نشسته یا کنار هم ایستاده‌اند، یکی از طرح‌های رایج در هنر هخامنشی است و در فرش باستانی پازیریک نیز به وفور دیده می‌شود.
کلام پایانی
فرش پازیریک هم‌اکنون در موزه مشهور آرمیتاژ در شهر سنت پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود. با توجه به شرایطی که این فرش در آن کشف شده بود، بخش‌هایی از آن به دلیل رطوبت آسیب دیده بود که البته توسط متخصصان مرمت و بازسازی شده است. با وجود شواهد متعددی که نشان میدهد فرش پازیریک ریشه در ایران باستان دارد، نمی‌توان با قطعیت در مورد منشأ دقیق آن قضاوت کرد. زیرا اثبات قطعی این ادعا برای فرشی که قدمتی ۲۵۰۰ ساله دارد، بسیار دشوار است؛ اما بی‌شک اکر بخواهیم کشوری را به عنوان مبدأ هنر بافندگی این فرش معرقی کنیم با توجه ویژگی‌های پازیریک، آن کشور ایران خواهد بود.
در صورتیکه علاقه مند به مطالب مربوط به فرش هستید می توانید مقاله های زیر را مطالعه نمایید:
آشنایی با فرش دستباف تبریز
