معرفی خاتم کاری و تاریخچه آن

خاتم کاری یکی از برجستهترین و مهمترین هنرهای دستی ایران است که از زمانهای بسیار قدیم تا به امروز به حیات خود ادامه داده است. هنر خاتم سازی شامل ترکیب چندضلعیهای منظم با تعداد اضلاع متفاوت است که با استفاده از مواد اولیه مختلف و در رنگهای گوناگون ساخته میشود.
در دائرة المعارف فارسی، خاتمکاری به عنوان هنری تعریف شده است که در آن سطح اشیاء با قرار دادن مثلثهای کوچک کنار هم به شکل موزاییک آراسته میشود. این مثلثها از انواع فلز، چوب یا استخوان حیوانات ساخته میشوند. هرچه مثلثها ظریفتر باشند، خاتم مرغوبتر و نفیستر است.
تاریخ دقیق پیدایش خاتم کاری مشخص نیست؛ برخی معتقدند ریشههای این هنر به قبل از اسلام باز میگردد و برخی دیگر بر این باورند که این هنر در زمان سلجوقیان پدید آمده است. اما مدارک و شواهد نشان میدهد که پیشینه این هنر به زمان پیش از اسلام باز میگردد و در دوره سلجوقیان به صورت فراگیر درآمده است. دوره شکوفایی خاتم کاری در زمان صفویان بوده و پس از افول در دوره قاجاریه، در دوران پهلوی با تأسیس مدارس هنرهای دستی دوباره احیا شد.
اگر به خرید صنایع دستی علاقهمند هستید، آثار خاتم کاری گزینهای بسیار ارزشمند و زیبا هستند که میتوانند جلوهای خاص به دکوراسیون داخلی شما ببخشند. خاتم کاری، با زیبایی و دقت خاصی که در ساخت آن به کار رفته است، نه تنها نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی بلکه هدیهای بینظیر و گرانبها برای علاقمندان به هنرهای دستی است.
فهرست مطالب
انواع طرح های خاتم کاری
خاتم کاری یکی از هنرهای اصیل و بینظیر صنایع دستی ایرانی است که با ظرافت و دقت خاصی انجام میشود. این هنر زیبا با استفاده از مواد اولیه طبیعی و طرحهای هندسی پیچیده، جلوهای منحصر به فرد به آثار هنری میبخشد. همانند هنرهای دیگر صنایع دستی ایرانی نظیر گره چینی و منجوق دوزی، خاتم کاری نیز از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار است.
خاتم کاری شامل طرحهای متنوعی است که هر یک زیبایی خاص خود را دارند. برخی از این طرحها عبارتند از:
- طرح شمسه: طرحی که به شکل خورشید با اشعههای نورانی است.
- طرح لوزی: شامل لوزیهای کوچک و بزرگ که به صورت منظم کنار هم قرار میگیرند.
- طرح جوسیمی: طرحی که از تکرار مثلثهای کوچک تشکیل میشود.
- طرح خورشیدی: شباهت به طرح شمسه دارد اما با تفاوتهای جزئی در جزئیات.
- طرح طاقی: طرحی که به شکل قوس و طاقهای متوالی است.
- طرح توگلو: طرحی که از ترکیب مثلثها و خطوط منحنی به وجود میآید.
مراحل انجام خاتم کاری
هنر خاتم کاری یکی از پیچیدهترین و زیباترین هنرهای دستی ایران است که نیازمند دقت و حوصله بسیاری است. مراحل انجام خاتم کاری شامل فرآیندهای مختلفی است که در ادامه به تفصیل شرح داده میشود:
تهیه مواد اولیه
- چوب: انواع مختلف چوب مانند گردو، آبنوس، عناب، شمشاد و نارنج به صورت نوارهای باریک و بلند برش داده میشوند.
- استخوان: استخوان شتر، اسب یا گاو پس از شستشو و سفید شدن در آب آهک به نوارهای باریک و تخت تبدیل میشود.
- فلز: مفتولهای فلزی از آلیاژهایی مانند برنج، آلومینیوم یا نقره نیز به نوارهای باریک تبدیل میشوند.
برش و آماده سازی مواد
چوبها، استخوانها و فلزات به صورت نوارهای باریک با سطح مقطع مثلثی برش داده میشوند. این نوارها باید بسیار دقیق و هماندازه باشند تا نتیجه نهایی منظم و زیبا باشد.
چیدمان مثلث ها
مثلثهای چوبی، استخوانی و فلزی بر اساس طرح مورد نظر کنار هم قرار میگیرند و با استفاده از چسب مخصوص به هم چسبانده میشوند. این مرحله نیازمند دقت و هنر زیادی است زیرا هرگونه عدم تقارن یا ناهماهنگی میتواند زیبایی کار را کاهش دهد.

پرس کردن
مجموعه مثلثهای چسبانده شده بین دو تخته قرار داده میشوند و با استفاده از دستگاه پرس فشرده میشوند. این عمل باعث میشود که تمامی قطعات به خوبی به هم چسبیده و یکپارچه شوند.
برش لایه های خاتم
لایههای نازکی از سطح مجموعه پرس شده برش داده میشود. این لایهها معمولاً ضخامت یک تا یک و نیم میلیمتر دارند و به آنها “لنگه” گفته میشود.
چسباندن لایه ها روی زیر ساخت
لایههای برش داده شده بر روی سطح زیرساخت مورد نظر (مانند جعبه، قاب یا میز) با استفاده از چسب مخصوص چسبانده میشوند. این مرحله نیز نیازمند دقت زیادی است تا لایهها به درستی و بدون هواگیری روی سطح چسبانده شوند.
پرداخت و جلاکاری
پس از چسباندن لایههای خاتم، سطح کار سوهان کشی و سنباده زنی میشود تا تمامی ناهماهنگیها و زبریها برطرف شود. سپس سطح کار با یک لایه محافظ (معمولاً سیلر و کیلر) پوشانده میشود تا جلوهای براق و زیبا پیدا کند.
نکات مهم در مراحل خاتم کاری
- تهیه نقشه طرح: قبل از شروع به کار، نقشه دقیق طرح خاتم کاری تهیه میشود تا چگونگی چیدمان قطعات مشخص باشد.
- استفاده از چسب مرغوب: چسب مورد استفاده باید کیفیت بالایی داشته باشد تا قطعات به خوبی به هم چسبیده و با گذشت زمان جدا نشوند.
- قرینه سازی: تمامی نقوش و طرحها باید به صورت قرینه و متقارن چیده شوند تا زیبایی و هماهنگی کار حفظ شود.
- مراقبت از رطوبت و حرارت: اشیاء خاتم کاری شده باید دور از رطوبت و حرارت زیاد نگهداری شوند زیرا این عوامل میتوانند باعث جدا شدن قطعات و خراب شدن کار شوند.
مراحل انجام خاتم کاری فرآیندی پیچیده و نیازمند دقت و هنر بالاست. با رعایت این نکات و دقت در هر مرحله، میتوان آثاری بینظیر و زیبا خلق کرد که نشاندهنده هنر و فرهنگ غنی ایران باشد.
مواد اولیه خاتم کاری
هنر خاتم کاری به مواد اولیه خاصی نیاز دارد که هر کدام نقش مهمی در خلق آثار زیبا و نفیس ایفا میکنند. در ادامه به معرفی میپردازیم:
چوب
- چوب گردو: به دلیل رنگ قهوهای تیره و استحکام بالا.
- چوب آبنوس: به دلیل رنگ سیاه خاص و کمیاب بودن.
- چوب عناب: دارای رنگ قهوهای مایل به قرمز.
- چوب شمشاد: به دلیل رنگ زرد روشن و تراکم بالا.
- چوب نارنج و فوفل: برای ایجاد تنوع در رنگها و طرحها.
استخوان
- استخوان شتر: پس از شستشو و سفید کردن در آب آهک استفاده میشود.
- استخوان گاو و اسب: به عنوان جایگزین استخوان شتر و عاج فیل.
فلز
- آلیاژ برنج: به دلیل رنگ طلایی و قابلیت شکلپذیری بالا.
- آلیاژ نقره: برای افزایش ارزش و زیبایی کار.
- آلومینیوم و مس: به عنوان فلزات جایگزین و ارزانتر.
چسب
- سریشم: چسب حیوانی برای اتصال قطعات چوبی و استخوانی.
- چسب چوب: برای اتصال قطعات خاتم به سطح زیرساخت.
- ابزارهای مورد نیاز در خاتم کاری
ابزار مورد نیاز برای خاتم کاری
هنر خاتم کاری به ابزار خاصی نیاز دارد که در ادامه به معرفی این ابزار میپردازیم:
ابزارهای برش و شکلدهی
- اره سیم ساب دار: برای برش دقیق نوارهای چوب و استخوان.
- چاقوی خاتم کاری: برای برش و شکلدهی قطعات خاتم.
- سوهان و سمباده: برای صاف کردن و تراز کردن قطعات برشخورده.
ابزارهای اندازهگیری و تنظیم
- خط کش ثابت و تیردار: برای اندازهگیری دقیق قطعات.
- گونیا: برای بررسی و ایجاد زوایای دقیق.
- پرگار: برای رسم و اندازهگیری دقیق دایرهها و منحنیها.
ابزارهای چسباندن و فشردن
- گیره فلزی: برای نگه داشتن قطعات در حین چسباندن.
- چکش: برای فشردن قطعات به هم و اطمینان از اتصال محکم.
- پرس: برای فشردن قطعات خاتم بین دو تخته و ایجاد استحکام.
ابزارهای تزئینی و پرداخت
- مغار: برای کندهکاری و ایجاد جزئیات روی سطح خاتم.
- لاک و سیلر: برای پوشاندن و براق کردن سطح نهایی خاتم.
- قلمو و پارچه نرم: برای اعمال لاک و جلا به سطح خاتم.

نکات مهم در انتخاب مواد اولیه و استفاده از ابزار
- کیفیت چوب: باید از چوبهای خشک و بدون ترک استفاده شود تا از تغییر شکل و ترک خوردن در آینده جلوگیری شود.
- کیفیت استخوان: استخوانها باید به طور کامل سفید و تمیز شده باشند تا اثر نهایی زیبا و یکدست باشد.
- استفاده از فلزات مرغوب: فلزات به کار رفته باید خالص و بدون ناخالصی باشند تا رنگ و جلا بهتری داشته باشند.
- دقت در برش و چسباندن: ابزارهای برش باید تیز و دقیق باشند و چسبها باید مرغوب و سازگار با مواد اولیه انتخاب شوند.
ابزار و مواد اولیه خاتم کاری نقش بسیار مهمی در کیفیت و زیبایی نهایی آثار دارند. انتخاب مواد اولیه با کیفیت و استفاده صحیح از ابزارهای مناسب میتواند نتیجهای فوقالعاده و بینظیر در هنر خاتم کاری به ارمغان بیاورد.
رنگ های خاتم کاری
رنگهای مورد استفاده در خاتم کاری از گذشته همگی منشأ طبیعی داشتند. رنگ سبز با استفاده از رنگ زنگاری تهیه میشود. رنگهای دیگر شامل رنگهای طبیعی چوبها و استخوانهاست که به خاتم جلوهای زیبا و باشکوه میبخشد.
رنگ های اصلی مورد استفاده در خاتم کاری
رنگ قهوهای: رنگ قهوهای از چوبهای گردو، عناب و آبنوس به دست میآید و به عنوان یکی از رنگهای اصلی و پرکاربرد در خاتم کاری استفاده میشود.
رنگ سیاه: رنگ سیاه از چوب آبنوس به دست میآید و برای ایجاد کنتراست و تأکید بر قسمتهای خاصی از طرح مورد استفاده قرار میگیرد.
رنگ سفید: رنگ سفید از استخوانهای سفید شده شتر و گاو به دست میآید و به عنوان یکی از رنگهای پایه در بسیاری از طرحها استفاده میشود.
رنگ طلایی: رنگ طلایی از آلیاژ برنج به دست میآید و به کارهای خاتم جلوهای لوکس و زیبا میبخشد.
رنگ نقرهای: رنگ نقرهای از آلیاژهای نقره و آلومینیوم به دست میآید و برای ایجاد تنوع و جذابیت بیشتر به کار میرود.
هنرمند خاتمکار با دقت بسیار و بر اساس تجربه و ذوق هنری خود، رنگهای مختلف را انتخاب و با هم ترکیب میکند. ابتدا طرح و نقش مورد نظر به دقت بررسی میشود تا نیازهای رنگی آن مشخص شود. رنگهای مناسب بر اساس طرح و نقش انتخاب میشوند. هنرمند باید توجه داشته باشد که رنگها با هم هماهنگی داشته باشند و به خوبی در کنار هم قرار بگیرند.
ویژگی خاتم مرغوب
یک خاتم مرغوب ویژگیهای خاصی دارد که در ادامه به آنها اشاره میکنیم:
- ظرافت و ریزنقشی مثلثها: هرچه مثلثها ظریفتر باشند، خاتم مرغوبتر است.
- متقارن بودن نقوش: نقوش باید متقارن و هماهنگ باشند.
- یکنواخت بودن رنگ و مصالح: رنگ و مصالح باید در تمام قسمتها یکدست باشد.
- وجود آستر: آستر باعث استحکام بیشتر خاتم میشود.
- لاک خورده بودن: تمامی قسمتهای کار باید به خوبی لاک خورده باشد.
- استفاده از فلزات بیشتر: هرچه مقدار فلزات به کار رفته بیشتر باشد، ارزش خاتم بالاتر است.
- استفاده از چوبهای کمیاب: چوبهای نادر مانند فوفل و آبنوس ارزش خاتم را بیشتر میکنند.
مهم ترین نمونه های خاتم کاری
از مهمترین نمونههای خاتم کاری میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز
- دربهای تالار آینه کاخ گلستان
- سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز
- منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان
در پایان...
خاتم کاری هنری اصیل و ارزشمند است که با تلاش و حوصله هنرمندان ایرانی به اوج رسیده است. این هنر زیبا و پیچیده با استفاده از مواد طبیعی و با بهرهگیری از طرحهای هندسی منظم، جلوهای خیرهکننده به اشیاء میبخشد. با شناخت بیشتر و حفظ این هنر میتوان میراث گرانبهای فرهنگی ایران را به نسلهای بعدی انتقال داد. خاتم کاری نه تنها نمادی از هنر و فرهنگ ایران است بلکه نشاندهنده توانایی و ذوق هنری مردمان این سرزمین است.