بررسی کامل هنر گیوه دوزی
ایران سرزمینی است که از دیرباز هنر و صنعت در تاروپود زندگی مردم آن ریشه داشته است. صنایع دستی ایران از قالیبافی و گلیم تا هنری نظیر گیوه دوزی با تنوع بالای خود به روایت بخشی از هویت فرهنگی و هنری ایران می‌پردازند. هنر گیوه دوزی یکی از هنرهای دستی بسیار قدیمی ایران است که ریشه آن به زندگی روستایی و عشایری باز می‌گردد. گیوه نوعی کفش دست‌دوز و سنتی است که با طراحی خاص خود تا امروز در میان صنایع دستی ایرانی جایش حفظ شده است. در ادامه این مقاله به شکل کامل به هنر گیوه دوزی خواهیم پرداخت.
در صورت تمایل می توانید پادکست مربوط به این مقاله رو گوش دهید :
هنر گیوه دوزی چیست؟
هنر گیوه دوزی در واقع به هنری گفته می‌شود که در نتیجه آن گیوه به تولید می‌رسد. گیوه نوعی کفش دست‌دوز و سنتی است که در مناطق مختلف ایران به خصوص مناطق کوهستانی و روستاهای مرکزی و غربی کشور کاربرد داشته است. این کفش رویه بافته شده‌ای از نخ پنبه یا ابریشم و کفی چرمی، لاستیکی یا پارچه‌ای دارد. هنر گیوه دوزی به عنوان هنری سنتی در حوزه کفاشی و صنایع دستی به تولید این کفش سبک، راحت و مقاوم به شکل دستی می‌پردازد و تنوع بالایی از این محصول را ارائه می‌دهد.
هنر گیوه دوزی به طور کلی از دو بخش اصلی زیر تشکیل شده است:
رویه‌بافی (گیوه‌بافی): روند تولید قسمت بالایی کفش از نخ پنبه، نخ ابریشم یا نخ قالی با قلاب یا سوزن است.
زیره‌دوزی یا تخت‌دوزی: زیره دوزی به ساخت قسمت زیرین کفش از چرم، لاستیک یا پارچه ضخیم گفته می‌شود که پس از آماده شدن به رویه متصل می‌گردد.
تاریخچه گیوه دوزی
از آنجایی که هیچ‌گونه شواهدی در مورد نحوه چگونگی پیدایش گیوه در دست نیست نمی‌توان به شکل قطعی در مورد تاریخچه این محصول نظر داد. با این وجود در کتاب تاریخ نویس معروف «البلخی»، در سال ۱۱۰۵ میلادی آمده که غندیجان (جمیله امروز) فارس در صنعت گیوه بافی شهرت داشته و در سال ۱۳۴۰ میلادی که مستوفی جغرافیا نگار از این منطقه دیدن کرده حرفه گیوه بافی به اوج خود رسیده بوده است.
همچنین در کتاب «شیراز نامه» اثر «ابوالعباس زرکوب شیرازی» که در سال‌های پیش از ۷۵۴ قمری نوشته شده از بازار گیوه‌دوزان در شیراز یاد شده و در مکاتبات خواجه رشیدالدین فضل‌الله قید شده که گیوه از جمله محصولات عمده کازرون به شمار می‌رفته است.
حضور گیوه در دوره صفویه نیز دیده شده است. در آن زمان طبقات بالای اجتماع کفش‌های چرمی استفاده می‌کردند و گیوه مختص مردم معمولی بود. در همین دوران است که شکل ظاهری گیوه با توجه به موقعیت‌های اقلیمی و منطقه‌ای که گیوه در آن استفاده می‌شود دچار تغییراتی گشت.
ویژگی کفش‌های گیوه
گیوه به دلیل سبک خاص تولید و مواد اولیه طبیعی که دارد دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که به شرح زیر هستند:
- سبکی:گیوه وزن بسیار کمی دارد و همین مسئله آن را بسیار مناسب برای پیاده‌روی‌های طولانی می‌کند.
- خنکی: به دلیل جنس و شکل بافته شده روی گیوه، هوا به خوبی در داخل این کفش جریان پیدا می‌کند و همین مسئله باعث می‌شود پا کمتر دچار گرما و تعریق شود.
- دوام بالا: گیوه‌هایی که در مناطق کوهستانی توسط مردم این منطقه به تولید می‌رسند در برابر سختی‌های مسیرهای کوهستانی و روستایی مقاومت بالایی دارند.
- انعطاف پذیری: گیوه به سادگی با شکل پا هماهنگ می‌شود.
- سازگاری با محیط زیست: مواد اولیه گیوه به طور معمول طبیعی هستند و به همین دلیل این محصول سازگار با محیط زیست است.
انواع گیوه
گیوه در طول عمر خود در نقاط مختلفی از ایران به تولید رسیده و همین مسئله باعث شده گیوه‌های مختلف با ویژگی‌های متفاوت در بازار وجود داشته باشد. از جمله انواع مهم گیوه موارد زیر هستند:
گیوه رویه ابریشمی
یکی از معروف‌ترین انواع گیوه، گیوه رویه ابریشمی است که بیشتر از ۵۰ سال در شهر کرمانشاه تولید آن معمول شده و زیبایی بی‌نظیری دارد. رویه این گیوه در نسخه‌های اصل از نخ ابریشمی تهیه می‌شود؛ اما امروزه به دلیل دسترسی کمتر به ابریشم و هزینه بالای آن استفاده از ویسکوز، پرلون و نخ پلاستیکی مرسوم است. این نوع گیوه بیشتر به عنوان کفش خانگی و زنانه استفاده می‌شود. از طرح‌های معروف گیوه رویه ابریشمی می‌توان به پرچمی، زربافت، ترمه، توت فرنگی، برگ بیدی و کوزه‌ای اشاره کرد.
گیوه تخت لاستیکی
گیوه تخت لاستیکی به انواعی گفته می‌شود که از حدود نزدیک به ۱۵۰ سال پیش کف آن از لاستیک‌های فرسوده ماشین ساخته می‌شد و به دلیل محکم بودن استفاده از آن در میان عشایر بسیار رایج بود. به تدریج این نوع گیوه به دلیل ایجاد گرما توسط کفی از رواج افتاد و از آن بیشتر در فصل زمستان و در مناطق روستایی استفاده می‌شود.
گیوه ملکی
به گیوه ملکی «تخت آجیده» نیز می‌گویند. گیوه ملکی محصولی است که کف آن با نخ پرک آج خورده و مقاومت بسیار بالایی دارد. این کفی در زمستان و تابستان بر روی یخ و سنگ به خوبی می‌چسبد و همین مسئله باعث می‌شود در طبیعت و در هنگام فعالیت کوهستانی بتوان از آن به راحتی استفاده کرد. زیره این کفش توسط سه کارگر زن به تولید می‌رسد. نفر اول دور گیوه را می‌بافد، نفر دوم رویه گیوه و نفر سوم دم گیر یا شیرازه را که بخش کامل‌کننده گیوه است.
پس از کامل شدن زیره، رویه آن توسط زنان و با سوزن بافته می‌شود. تولید گیوه ملکی در شهرهای تویسرکان و نهاوند که بخشی از استان کرمانشاه بودند بسیار رایج بود و مهمترین مکان تولید آن شهر کرمانشاه به شمار می‌رفت؛ به شکلی که به آن گیوه کرمانشاهی ملکی می‌گفتند.
گیوه تخت چرمی
این گیوه به مرور جایگزین گیوه ملکی شد. کف این گیوه یک تکه از چرم گاو میش است که آن را به اندازه پا در سایزهای مختلف می‌برند و رویه آن مانند گیوه‌های دیگر سوزنی است.
گیوه هورامی یا گیوه کلاش
این گیوه یکی از معروف‌ترین گیوه‌های ایرانی است که آن را در منطقه هورامان کردستان می‌بافند. گیوه کلاش از نخ پنبه‌ای دست ریس ساخته می‌شود و کف آن از پارچه ضخیم. این کفش کاملاً از مواد طبیعی است و به همین دلیل آن را جز محصولات دوستدار محیط زیست می‌دانند و به دلیل کیفیت بالا حتی در خارج از ایران نیز شناخته شده است.
رنگ در گیوه
رنگ نقش مهمی در گیوه دوزی دارد و حس و حالی خاص به آن می‌دهد. در گذشته رنگ‌های سفید و کرم کاربرد بیشتری داشتند؛ زیرا از نخ‌های پنبه‌ای بدون رنگ برای تولید گیوه استفاده می‌شد. با گذشت زمان اما از رنگ‌های شاد مانند آبی، قرمز، زرد و سبز نیز در بافت گیوه استفاده کردند. این رنگ‌ها به خصوص در بافت گیوه‌های زنانه متداول بودند و زیبایی خاصی به آنها می‌دادند. رنگ گیوه نه تنها جنبه تزیینی دارد، بلکه در برخی مناطق نشان‌دهنده جایگاه اجتماعی یا حتی سن و جنسیت فرد نیز بوده است.
ابزار مورد نیاز بافتن گیوه
برای بافت گیوه به ابزارهای ساده‌ای نیاز است که بدون وجود آنها بافت و ساخت گیوه می‌تواند غیر ممکن باشد. از جمله ابزارهای مورد نیاز برای بافت گیوه موارد زیر هستند:
- قلاب یا سوزن گیوه‌بافی: برای بافت رویه.
- نخ پنبه‌ای یا ابریشمی: ماده اصلی برای رویه.
- کف‌ساز (تخت): که می‌تواند چرمی، پارچه‌ای یا لاستیکی باشد.
- چکش کوچک: برای محکم کردن دوخت‌ها.
- کارگاه یا قالب چوبی پا: برای شکل‌دهی گیوه در هنگام بافت.
گیوه مال کجاست؟
گیوه به طور گسترده در مناطق مختلف ایران رواج داشته، اما برخی مناطق به طور ویژه به‌عنوان خاستگاه و مراکز اصلی گیوه‌دوزی شناخته می‌شوند. از جمله این مناطق موارد زیر هستند:
- کردستان (هورامان): مشهور به گیوه کلاش.
- چهارمحال و بختیاری: تولید گیوه‌های سنتی با کف چرمی.
- کرمانشاه: یکی از مراکز اصلی گیوه‌دوزی در ایران.
- فارس و یزد: در گذشته مراکز مهم تولید گیوه‌های ابریشمی بودند.
- اصفهان و کاشان: به‌ویژه در دوران صفوی از مراکز تولید گیوه‌های نفیس بوده‌اند.
به طور کلی می‌توان گفت گیوه نمادی از فرهنگ مناطق کوهستانی و روستایی ایران است و هر منطقه سبک خاص خود را در تولید آن دارد.
کلام پایانی
هنر گیوه دوزی به عنوان یکی از اصیل‌ترین صنایع دستی ایران شناخته می‌شود. این هنر نه تنها بیانگر خلاقیت و مهارت هنرمندان این سرزمین است بلکه بخشی از تاریخ و هویت فرهنگی ایران را در خود جای داده است. این کفش سنتی با ویژگی‌هایی همچون خنکی، سبکی و زیبایی توانسته قرن‌ها در صنایع دستی ایران جای مهمی را به خود اختصاص دهد. امروزه اگرچه کفش‌های مدرن و صنعتی راه خود را در صنعت مد باز کرده‌اند؛ اما همچنان هنر گیوه دوزی زنده است و توجه گردشگران و دوستداران صنایع دستی را به خود جلب می‌کند.
درصورتیکه علاقه مند به آشنایی با هنر های مختلف
هستید می توانید مقاله های زیر را مطالعه نمایید:
سوالات متداول
