فرش دستباف عشایری، روستایی و شهری
افرادی که برای خرید فرش دستبافت اقدام می‌کنند به طور معمول با انواع مختلفی از این فرش روبرو میشوند و در واقع نمی‌دانند که کدام یک از انواع فرش، مناسب آنها است. خرید صنایع دستی ایرانی همچون خرید گلیم دستبافت، فرش و گبه نقش مهمی در زیباتر کردن چیدمان خانه دارد و به‌عنوان یک زیرانداز می‌تواند گرمای خاصی به مکان ببخشد. خرید این محصولات برای بسیاری از افراد چالش‌برانگیز است و آگاهی در مورد انواع فرش دستباف عشایری، روستایی و شهری می‌تواند به افراد کمک کند تا در هنگام خرید با آگاهی بیشتری اقدام کنند. در مقاله امروز به فرش دستباف عشایری، روستایی و شهری بیشتر خواهیم پرداخت.
فرش دستباف عشایری
مردم ایران زندگی خود را در ابتدا با کوچ‌نشینی آغاز کردند و رفته‌رفته به یک‌جانشینی رسیدند. یک‌جانشینی در ابتدا به شکل روستانشینی بود و سپس به شهرنشینی بدل شد. این تغییرات در نحوه زندگی افراد، باعث تحولاتی در هنر فرش‌بافی مردمان این سرزمین شد. فرش دستباف عشایری همان‌طور که از نامش برمی‌آید فرشی است که توسط مردم کوچ‌نشین و عشایر بافته میشود. این فرش ویژگی‌هایی دارد که آن را از فرش‌های روستایی و شهری متفاوت میکند.
ویژگیهای فرش دستباف عشایری
اگر بخواهیم ویژگیهای فرش دستباف عشایری را با جزئیات بررسی کنیم می‌توانیم به موارد زیر بپردازیم:
- طرح و نقشه
مهمترین ویژگی فرش دستباف عشایری این است که هنرمندان بافنده، این آثار را به شکل کاملاً خیالی می‌بافند و این مسئله باعث منحصربهفرد شدن فرش دستباف عشایری در میان فرشها میشود.
- محل بافت
بستر خلق فرش دستباف عشایری از دیگر ویژگیهای این فرش است. فرش دستباف عشایری توسط بافنده‌هایی خلق میشود که در گروه‌های اجتماعی به نام قبایل زندگی می‌کرده و می‌کنند. جامعه عشایری جامعه‌ای است که برای تأمین معاش و دامپروری، مدام در حال حرکت بین مناطق سردسیر و گرمسیر ایران است. این مردم تمام سعی خود را می‌کنند که تمام نیازهای خود را توسط افراد داخل قبیله برطرف کنند و بافت فرش یکی از این امور است که توسط افراد عشایری و برای تأمین نیازهای خود آنها بافته میشده و به‌مرور به منبعی برای کسب درآمد بدل گشته است.
- نایاب بودن
مردم عشایر با وجودی که از راه تولید و ارائه انواع فرش دستباف ایرانی بخشی از درآمد خود را به دست می‌آورند؛ اما ازآنجایی‌که محصولات خود را تاحدامکان درون خود نگه می‌دارند این مسئله باعث شده که فرش دستباف عشایری بسیار نایاب باشند و افراد کلکسیونر برای داشتن آنها هزینههای گزافی را بپردازند.
- استفاده از رنگهای طبیعی
در گذشته عشایر برای رنگرزی نخ‌های موردنیاز فرش‌های دستباف، از رنگهای طبیعی محیط پیرامون خود استفاده میکردند و این مسئله نقش مهمی بر قیمت فرش دستباف عشایر می‌گذاشت. با رشد تکنولوژی و دسترسی راحت‌تر عشایر به بازارهای مختلف در شهرها، حال آنها به انواع رنگهای طبیعی و شیمیایی دسترسی دارند و تنوع رنگی فرش عشایر بسیار بیشتر از قبل شده است.
انواع فرش دستباف عشایری ایرانی
آثار فرش دستباف عشایری به دودسته کلی تقسیم میشود:
- آثار بدیع:این آثار به فرش‌هایی گفته میشوند که بر اساس تخیل منحصربهفرد زنان عشایر بافته شده است. در واقع این فرشها ذهنی باف هستند. بسیاری از آنها آن‌چنان منحصر به فردند که بیشتر به یک اثر هنری شباهت دارند تا یک اثر کاربردی.
- آثار قبیلهای/ عشیرهای: از جمله شناخته‌شده‌ترین و پرتعدادترین فرش‌های دستباف عشایری، فرش‌هایی هستند که با نام قبیله خود شناخته میشوند. از آن جمله میتوان به فرش‌های زیر اشاره کرد:
- فرش قبایل بلوچ در جنوب شرقی
- فرش شمال شرقی ترکمن
- فرش قبایل افشار
- فرش جنوب غربی خمسه
- فرش قبایل شاهسون در شمال غربی
این‌ها تنها تعدادی از فرش‌های قبایل ایرانی هستند و این لیست می‌تواند بسیار ادامه داشته باشد.
فرش دستباف روستایی
فرش دستباف روستایی به فرش‌هایی گفته میشود که در روستاها و دهات کشور بافته میشود. تعداد و تنوع این فرشها به نسبت فرش دستباف عشایری بسیار بالاتر است. دلیل این تنوع بالاتر در درجه اول به سبک زندگی روستایی باز می‌گردد؛ زندگی روستایی به شکلی است که مردان در بیرون از خانه به کشاورزی و دامپروری مشغولاند و زنان به امور منزل و کارهایی همچون فرش‌بافی مشغول هستند. دلیل دوم که بر تنوع فرش دستباف روستایی اثر می‌گذارد شغل دامپروری این مردم در کنار کشاورزی است. دامپروری امکانی را برای آنها فراهم میکند که با محصولات جانبی دامپروری بتوانند محصولات موردنیاز فرش دستباف را فراهم کنند.
ویژگیهای فرش دستباف روستایی
زندگی روستایی در بینابین زندگی شهری و عشایری است و ویژگی فرش دستباف روستایی نیز چنین است. در واقع فرش دستباف روستایی از لحاظ ویژگیهای مادی؛ همچون ظرافت و ویژگیهای معنوی؛ همچون زیبایی، هم به فرش‌های عشایری مشابهت دارد و هم به فرش‌های شهری.
مردم روستایی مواد اولیه موردنیاز خود برای بافت قالی را از عشایر و یا تولیدکنندگان تخصصی این مواد تهیه می‌کنند. نقوش به‌کاررفته در فرش دستباف روستایی بسیار به روستای موردنظر مرتبط است و در بسیاری موارد نقشه به‌کاررفته در فرش‌های یک منطقه آن‌چنان خاص و شناخته شده هستند که فرش‌های آن منطقه را با آن نقشه می‌شناسند.
فرش‌بافی در میان روستاییان روشی برای حفظ سرمایه نیز محسوب میشود. در واقع آنها بسیاری از مواد اولیه و سرمایه مازاد خود را به فرش تبدیل می‌کنند و با فروش آنها به کسب درآمد میپردازند.
فرش دستباف شهری
به‌مرور و با گسترش شهرها و با حکمرانی پادشاهان، قالیبافی شهری به وجود آمد تا بتواند نیازهای درباریان و نزدیکان آنها را تأمین کند. رفته‌رفته با کاهش فاصله طبقاتی فرش دستباف شهری در اختیار بیشتر شهرنشینان قرار گرفت و این مسئله باعث تقاضای بیشتر فرش دستباف شهری شد.
ویژگیهای فرش دستباف شهری
از جمله ویژگیهای فرش دستباف شهری میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- فرش دستباف شهری توسط ماهرترین بافندگان و با نظارت دقیق و به شکل رج به رج بافته میشد.
- طراحی فرش دستباف شهری توسط برجستهترین هنرمندان انجام میشد و بیشتر طرحهای این فرشها محتوای ایدئولوژیک داشتند. در واقع معنا و مفهوم خاصی در پشت طرحهای فرش نهفته بود که به‌گونه‌ای قدرتها و ادیان حاکم را جلوهگر سازد. به طور مثال اگر طراح فرش قصد داشت پادشاهی را به‌عنوان فردی درستکار معرفی کند از نقشمایههایی استفاده می‌کرد که روشنی و رحمت را تداعی کند.
- از دیگر ویژگیهای فرش دستباف شهری این است که از بهترین و ظریف‌ترین مواد بافته میشد. این مسئله دوام این فرش را به نسبت فرش روستایی و عشایری بالاتر می‌برد.
- تنوع نقشه‌های فرش دستباف شهری به نسبت فرش‌های عشایری و روستایی بسیار بیشتر است. دلیل این مسئله در این است که فرش‌های شهری علاوه بر تعلق به یک شهر خاص،در گذر زمان دچار تغییراتی در طرح و نقشه نیز شده اند؛ به طور مثال فرش دستباف تبریز دوره صفوی با فرش تبریز معاصر از لحاظ طرح و نقش تفاوت بسیاری دارد.
سخن پایانی
ازآنجایی‌که خرید فرش دستباف امروزه در میان بسیاری از افراد رواج دوباره‌ای یافته است بسیار مهم است که افراد با انواع فرش دستباف ایرانی آشنا باشند. خرید صنایع دستی از جمله فرش دستباف به دلیل ارزش بالای فرش کاری چالش‌برانگیز محسوب میشود و نیاز به دقت بالایی دارد. آشنایی با فرش دستباف عشایری، روستایی و شهری به افراد کمک میکند تا در هنگام خرید فرش دستباف بدانند با چه نوع فرشی روبرو هستند و ارزش آن فرش در چیست!
درصورتیکه به صنعت فرش و صنایع دستی علاقه مند
هستید می توانید مقاله های زیر را مطالعه نمایید:
آشنایی با هنر گبه بافی ایران
آشنایی با انواع طرح های فرش ایرانی
آشنایی با فرش دستباف تبریز
سوالات متداول
فرش دستباف عشایری که توسط کوچنشینان و عشایر بافته میشود، دارای ویژگیهای منحصربهفردی است. مهمترین ویژگی آن، بافت کاملاً خیالی و بدیع بودن طرح و نقشهها است که آن را به اثری هنری و نایاب تبدیل میکند. این فرشها اغلب توسط بافندگانی در قبایل تولید میشوند که مدام در حال حرکت بین مناطق سردسیر و گرمسیر هستند و در گذشته، از رنگهای طبیعی محیط پیرامون برای رنگرزی نخها استفاده میکردند. نایاب بودن این فرشها باعث شده کلکسیونرها برای داشتن آنها هزینههای زیادی بپردازند.
آثار فرش دستباف عشایری به دو دسته کلی تقسیم میشوند:
- آثار بدیع: این فرشها بر اساس تخیل منحصربهفرد زنان عشایر بافته میشوند و بیشتر شبیه به اثری هنری هستند تا کاربردی.
- آثار قبیلهای/عشیرهای: این فرشها با نام قبیله خود شناخته میشوند و از نمونههای شناختهشده آنها میتوان به فرش قبایل بلوچ در جنوب شرقی، ترکمن در شمال شرقی، افشار، خمسه در جنوب غربی، و شاهسون در شمال غربی اشاره کرد.
فرش دستباف روستایی در روستاها و دهات بافته میشود و تعداد و تنوع آن به نسبت فرش عشایری بسیار بالاتر است. این امر به دلیل سبک زندگی روستایی است که مردان به کشاورزی و دامپروری مشغولاند و زنان به امور منزل و قالیبافی میپردازند. زندگی روستایی بینابین زندگی شهری و عشایری است و از لحاظ ظرافت و زیبایی، فرش روستایی هم به فرش عشایری و هم به فرش شهری شباهت دارد. مواد اولیه فرش روستایی اغلب از عشایر یا تولیدکنندگان تخصصی تهیه میشود و نقوش آن به شدت به روستای بافت مرتبط است.
بافت فرش در میان روستاییان علاوه بر جنبه هنری و کاربردی، روشی برای حفظ سرمایه نیز محسوب میشود. روستاییان بسیاری از مواد اولیه و سرمایه مازاد خود را به فرش تبدیل می‌کنند و با فروش آنها به کسب درآمد میپردازند. این امر نشان‌دهنده نقش اقتصادی مهم قالیبافی در زندگی روستاییان است.
فرش دستباف شهری در ابتدا برای تأمین نیازهای درباریان و نزدیکان آنها به وجود آمد و با گسترش شهرها و کاهش فاصله طبقاتی، در اختیار شهرنشینان بیشتری قرار گرفت. از ویژگیهای آن میتوان به بافت توسط ماهرترین بافندگان و تحت نظارت دقیق، طراحی توسط برجستهترین هنرمندان با محتوای ایدئولوژیک و معنای خاص، استفاده از بهترین و ظریف‌ترین مواد که دوام آن را بالا می‌برد، و تنوع نقشه‌های بسیار بیشتر به نسبت فرش‌های عشایری و روستایی اشاره کرد.
طراحی فرش دستباف شهری توسط برجستهترین هنرمندان انجام میشده و بیشتر طرحهای این فرشها محتوای ایدئولوژیک داشتهاند. در واقع، معنا و مفهوم خاصی در پشت طرحها نهفته بود که قدرتها و ادیان حاکم را جلوهگر میساخت. به عنوان مثال، اگر قصد معرفی پادشاهی درستکار بود، از نقشمایههایی استفاده میشد که روشنایی و رحمت را تداعی کند. همچنین، تنوع نقشهها در فرش شهری به دلیل تغییرات طرح و نقشه در گذر زمان و در شهرهای مختلف بسیار بیشتر است.
خرید فرش دستباف امروزه دوباره رواج یافته و به دلیل ارزش بالای این صنایع دستی، کاری چالش‌برانگیز محسوب میشود و نیاز به دقت بالایی دارد. آشنایی با انواع فرش دستباف عشایری، روستایی و شهری به افراد کمک میکند تا در هنگام خرید، نوع فرش را تشخیص داده و ارزش واقعی آن را درک کنند. این آگاهی به خریداران امکان می‌دهد تا انتخاب مناسب‌تری داشته باشند.
