آشنایی با رنگ رزی سنتی و فرآیند اجرای آن
آشنایی با رنگ رزی سنتی برای افرادی که می‌خواهند دست به خرید صنایع دستی همچون فرش، گلیم، گبه و… بزنند بسیار مهم است.رنگرزی سنتی یکی از فرآیندهایی است که در زمان تهیه فرش، گلیم و گبه مورد توجه قرار دارد و می‌تواند جان تازه‌ای را به این صنایع دستی ببخشد. این صنایع دستی از نخ‌های پشمی تهیه می‌شوند و استفاده از رنگرزی سنتی می‌تواند ارزش و اصالت زیادی را به آنها ببخشد. رنگرزی فرآیندی است که الیاف رنگ می‌شوند و می‌توانند جلوه بسیار زیادی پیدا کنند. این کار از گذشته تا به حال در ایران رواج داشته است. در ادامه، به معرفی رنگرزی سنتی می‌پردازیم و اطلاعات کاملی را در این زمینه در اختیار شما قرار می‌دهیم.
رنگ رزی سنتی چیست؟
رنگ رزی سنتی به رنگ کردن الیاف و مواد طبیعی در حمام رنگ با استفاده از مواد رنگ زا طبیعی گفته می‌شود. رنگرزی سنتی به در حمام سرد یا گرم انجام می‌شود و روش اجرای هر یک منحصر به فرد است. حمام گرم برای رنگ کردن الیاف و پارچه کار برد دارد و حمام سرد برای رنگ‌زنی انواع کاغذ و چوب مورد استفاده قرار می‌گیرد. با استفاده از رنگرزی سنتی می‌توان مواد زیر را رنگ کرد:
- الیاف طبیعی مانند الیاف گیاهی همچون کتان، پنبه، چوب و کنف
- الیاف جانوری همچون پشم و ابریشم
- انواع کاغذ
- چرم
- پوست و استخوان
- رشته‌های نخ
ابزار مورد نیاز برای رنگ رزی سنتی
مهمترین چیزی که در فرآیند رنگرزی سنتی مطرح است، استفاده از ابزار مناسب است. برخی از ابزاری که در این فرآیند مورد استفاده قرار می‌گیرند، به شرح زیر هستند:
ظرف یا پاتیل: ظرف یا پاتیل وسیله‌ای است که عملیات رنگرزی در آن انجام می‌شود. ظرف یا پاتیل باید در برابر حرارت مقاوم باشد و دچار زنگ زدگی نشود. به طور معمول این ظروف از مس یا استیل تولید می‌شوند.
ترازو: استفاده از ترازو برای وزن کردن مواد رنگ‌زا و کلاف لازم است.
دماسنج: دماسنج برای اندازه گرفتن دمای حمام رنگی مورد استفاده قرار می گیرد.
ظرف‌های شیشه‌ای: این ظروف برای حل کردن مواد رنگی کاربرد دارند و معمولا به شکل مدرج تولید می‌شوند تا بتوانند انواع رنگ‌ها و مواد اسیدی و قلیایی را به طور صحیح اندازه‌گیری کنند.
همزن: همزن نوعی چوب بلند است که از آن برای هم زدن مواد و جابه‌جا کردن پارچه و کلاف در حمام استفاده می‌شود. معمولا، در این فرآیند چندین همزن باید وجود داشته باشند. زیرا برای هر رنگ باید یک چوب جداگانه استفاده شود تا تداخل رنگی صورت نگیرد.
هاون: هاون برای خرد کردن مواد مورد استفاده می‌گیرد.
پیمانه: پیمانه ظرفی است که با آن می‌توان مواد را به مقدار مورد نیاز اندازه‌گیری کرد.
صافی یا الک: از این وسیله برای جدا کردن مواد زائد غیر محلول در آب استفاده می‌کنند.
ریسمان: این وسیله برای آویختن کلاف‌ها به کار می‌رود.
منبع حرارتی: این وسیله برای افزایش دما در زیر پاتیل رنگرزی کاربرد دارد.
مواد و مصالح مورد نیاز برای رنگرزی
در کنار وسایلی که برای رنگرزی سنتی به آن نیاز دارید، باید مواد مصالح مورد نیاز را نیز تهیه کنید. این مواد به شرح زیر هستند:
- مواد رنگ‌زا همچون رنگ‌زاهای طبیعی و مصنوعی
- مواد کمکی مانند مواد قلیایی، اسیدی و نمکی
- مواد رنگ‌پذیر همچون پارچه‌های پشمی کرکی، پنبه‌ای، کتانی و الیاف مختلف
مواد رنگ‌زا
مواد رنگ زا به سه دسته تقسیم می‌شوند که در ادامه به معرفی ویژگی‌های هر یک می‌پردازیم.
مواد رنگ‌زای طبیعی
مواد رنگ‌زای طبیعی به گروهی از مواد گفته می‌شود که منشا طبیعی و جانوری دارند. معمولا، مواد رنگ‌زای طبیعی بیشتر از حیوانی کاربرد دارند. این رنگ از میوه، برگ، پرچم، گل و ساقه گیاهان به دست می‌آید. گیاهانی که در صنعت رنگرزی سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از پوست گردو، برگ‌بو، گل بابونه، ریشه روناس، کاه و زعفران.
مواد رنگ‌زای جانوری
مواد رنگ زای جانوای معمولا کمیاب و گران قیمت هستند. نوعی صدف دریایی به نام ارغوان و حشره‌ای به نام قرمزدانه از جمله جانورانی هستند که در این صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرند.
مواد رنگ‌زای مصنوعی
موارد رنگ‌زای مصنوعی از ترکیب مواد شیمیایی به دست می‌آیند و روش استفاده از آنها متفاوت از روش رنگرزی با مواد طبیعی است.
مواد کمکی در صنعت رنگرزی سنتی
مواد کمکی موادی هستند که در صنعت رنگرزی سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند و می‌تواند به ثبات رنگی کمک کنند:
- زاج سفید (سولفات آلومینیوم و پتاسیم)
- زاج سیاه و سبز (سولفات آهن سه و دوظرفیتی)
- اسیدلاکتیک
- کات‌کبود (سولیمات مس)
- اسید سولفوریک رقیق
فرآیند اجرای رنگرزی سنتی
پس از آنکه مواد مورد نیاز برای رنگرزی سنتی تهیه شوند، این فرآیند اغاز می‌شود که به صورت زیر است:
- ابتدا آب را درون پاتیل می‌ریزند تا به درجه مناسبی برسد و سپس مواد رنگ‌زا را به آن اضافه می‌کنند.
- پس از آن مواد رنگ‌پذیر را وارد حمام رنگ می‌کنند، به‌طوری‌که درون آب حاوی رنگ غوطه‌ور شوند. سپس آن را مرتبا هم می‌زنند تا مواد الیاف کاملا با رنگ آغشته شوند.
- در این مرحله مواد رنگ شده را از حمام خارج کرده و آنها را آبگیری و خشک می‌کنند.
- سپس با استفاده از شوینده‌های خاص، مواد رنگرزی شده، شسته می‌شوند.
- در نهایت آنها را بر روی ریسمان آویزان می‌کنند تا در مجاورت هوای آزاد خشک شوند.
رنگرزی فرش
رنگرزی فرش فرآیندی است که طی آن پشم یا ابریشم در یک محلول از مواد رنگ‌زا قرار داده می‌شود و همین امر باعث می‌شود که این نخ‌ها رنگ‌آمیزی شوند. این فرآیند باعث می‌شود که مولکول‌های رنگی در میان مولکول‌های الیاف قرار گیرند و زیبایی خود را در فرش نشان دهند. در رنگرزی فرش، از رنگ‌های گیاهی (روناس، پوست گردو، پوست انار، برگ مو و …) رنگ‌های جانوری (مانند رنگ گونه‌ای از کرم‌های مختلف و …)، رنگ‌های فلزی (اکسید آهن، کات‌کبود و …) استفاده می‌شود. در این روش، جغرافیا در انتخاب رنگ بسیار اثرگذار است. رنگرزی صنعتی فرآیندی مشابه به رنگرزی سنتی است که به جای استفاده از پاتیل‌های مسی، دستگاه‌های مکانیزه استفاده می‌شود.
رنگرزی پارچه
رنگرزی پارچه یکی از صنایعی است که این روزها طرفداران زیادی دارد که طی آن الیاف و نخ پوشاک در محلول رنگ‌زا فرو برده می‌شوند و می‌توانند رنگ و لعاب خاصی را به پارچه ببخشند. رنگرزی پارچه با روش‌های متعددی انجام می‌شود که برخی از آنها به شرح زیر هستند:
- رنگرزی عدلی
- رنگرزی باتیک
- رنگرزی پرتویی
- رنگرزی لکه ای
- رنگرزی زنجیره ای
- رنگرزی متقاطع
- رنگرزی به روش ژیگر
- رنگرزی تصادفی
- رنگ کردن الیاف خام
سخن پایانی
رنگرزی سنتی نوعی روش رنگ کردن الیاف است که از مواد رنگی طبیعی برای رنگ کردن الیاف کمک می‌کند و جان تازه ای را به آنها می بخشد. این روش رنگ کردن برای تولید قالی، جاجیم و گلیم کاربرد دارد. رنگرزی سنتی پیشینه زیادی در ایران دارد و سالیان زیادی است که افراد برای تولید فرش، قالی یا گلیم های خود ار این روش استفاده می کنند.
جریان گالری مطالعه مقالات زیر را به شما پیشنهاد می دهد :
- تفاوت فرش و گبه با گلیم در چیست ؟
- تفاوت فرش دستباف عشایری، روستایی و شهری
- آشنایی با فرش دستباف تبریز
