افرادی که برای خرید فرش دستبافت اقدام می‌کنند به طور معمول با انواع مختلفی از این فرش روبرو می‌شوند و در واقع نمی‌دانند که کدام یک از انواع فرش، مناسب آنها است. خرید صنایع دستی ایرانی همچون خرید گلیم دستبافت، فرش و گبه نقش مهمی در زیباتر کردن چیدمان خانه دارد و به‌عنوان یک زیرانداز می‌تواند گرمای خاصی به مکان ببخشد. خرید این محصولات برای بسیاری از افراد چالش‌برانگیز است و آگاهی در مورد انواع فرش دستباف عشایری، روستایی و شهری می‌تواند به افراد کمک کند تا در هنگام خرید با آگاهی بیشتری اقدام کنند. در مقاله امروز به فرش دستباف عشایری، روستایی و شهری بیشتر خواهیم پرداخت.
فرش دستباف عشایری
مردم ایران زندگی خود را در ابتدا با کوچ‌نشینی آغاز کردند و رفته‌رفته به یک‌جانشینی رسیدند. یک‌جانشینی در ابتدا به شکل روستانشینی بود و سپس به شهرنشینی بدل شد. این تغییرات در نحوه زندگی افراد، باعث تحولاتی در هنر فرش‌بافی مردمان این سرزمین شد. فرش دستباف عشایری همان‌طور که از نامش برمی‌آید فرشی است که توسط مردم کوچ‌نشین و عشایر بافته می‌شود. این فرش ویژگی‌هایی دارد که آن را از فرش‌های روستایی و شهری متفاوت می‌کند.
ویژگی‌های فرش دستباف عشایری
اگر بخواهیم ویژگی‌های فرش دستباف عشایری را با جزئیات بررسی کنیم می‌توانیم به موارد زیر بپردازیم:
- طرح و نقشه
مهم‌ترین ویژگی فرش دستباف عشایری این است که هنرمندان بافنده، این آثار را به شکل کاملاً خیالی می‌بافند و این مسئله باعث منحصربه‌فرد شدن فرش دستباف عشایری در میان فرش‌ها می‌شود.
- محل بافت
بستر خلق فرش دستباف عشایری از دیگر ویژگی‌های این فرش است. فرش دستباف عشایری توسط بافنده‌هایی خلق می‌شود که در گروه‌های اجتماعی به نام قبایل زندگی می‌کرده و می‌کنند. جامعه عشایری جامعه‌ای است که برای تأمین معاش و دامپروری، مدام در حال حرکت بین مناطق سردسیر و گرمسیر ایران است. این مردم تمام سعی خود را می‌کنند که تمام نیازهای خود را توسط افراد داخل قبیله برطرف کنند و بافت فرش یکی از این امور است که توسط افراد عشایری و برای تأمین نیازهای خود آنها بافته می‌شده و به‌مرور به منبعی برای کسب درآمد بدل گشته است.
- نایاب بودن
مردم عشایر با وجودی که از راه تولید و ارائه انواع فرش دستباف ایرانی بخشی از درآمد خود را به دست می‌آورند؛ اما ازآنجایی‌که محصولات خود را تاحدامکان درون خود نگه می‌دارند این مسئله باعث شده که فرش دستباف عشایری بسیار نایاب باشند و افراد کلکسیونر برای داشتن آنها هزینه‌های گزافی را بپردازند.
- استفاده از رنگ‌های طبیعی
در گذشته عشایر برای رنگرزی نخ‌های موردنیاز فرش‌های دستباف، از رنگ‌های طبیعی محیط پیرامون خود استفاده می‌کردند و این مسئله نقش مهمی بر قیمت فرش دستباف عشایر می‌گذاشت. با رشد تکنولوژی و دسترسی راحت‌تر عشایر به بازارهای مختلف در شهرها، حال آنها به انواع رنگ‌های طبیعی و شیمیایی دسترسی دارند و تنوع رنگی فرش عشایر بسیار بیشتر از قبل شده است.
انواع فرش دستباف عشایری ایرانی
آثار فرش دستباف عشایری به دودسته کلی تقسیم می‌شود:
- آثار بدیع:این آثار به فرش‌هایی گفته می‌شوند که بر اساس تخیل منحصربه‌فرد زنان عشایر بافته شده است. در واقع این فرش‌ها ذهنی باف هستند. بسیاری از آنها آن‌چنان منحصر به فردند که بیشتر به یک اثر هنری شباهت دارند تا یک اثر کاربردی.
- آثار قبیله‌ای/ عشیره‌ای: از جمله شناخته‌شده‌ترین و پرتعدادترین فرش‌های دستباف عشایری، فرش‌هایی هستند که با نام قبیله خود شناخته می‌شوند. از آن جمله می‌توان به فرش‌های زیر اشاره کرد:
- فرش قبایل بلوچ در جنوب شرقی
- فرش شمال شرقی ترکمن
- فرش قبایل افشار
- فرش جنوب غربی خمسه
- فرش قبایل شاهسون در شمال غربی
این‌ها تنها تعدادی از فرش‌های قبایل ایرانی هستند و این لیست می‌تواند بسیار ادامه داشته باشد.
فرش دستباف روستایی
فرش دستباف روستایی به فرش‌هایی گفته می‌شود که در روستاها و دهات کشور بافته می‌شود. تعداد و تنوع این فرش‌ها به نسبت فرش دستباف عشایری بسیار بالاتر است. دلیل این تنوع بالاتر در درجه اول به سبک زندگی روستایی باز می‌گردد؛ زندگی روستایی به شکلی است که مردان در بیرون از خانه به کشاورزی و دامپروری مشغول‌اند و زنان به امور منزل و کارهایی همچون فرش‌بافی مشغول هستند. دلیل دوم که بر تنوع فرش دستباف روستایی اثر می‌گذارد شغل دامپروری این مردم در کنار کشاورزی است. دامپروری امکانی را برای آنها فراهم می‌کند که با محصولات جانبی دامپروری بتوانند محصولات موردنیاز فرش دستباف را فراهم کنند.
ویژگی‌های فرش دستباف روستایی
زندگی روستایی در بینابین زندگی شهری و عشایری است و ویژگی فرش دستباف روستایی نیز چنین است. در واقع فرش دستباف روستایی از لحاظ ویژگی‌های مادی؛ همچون ظرافت و ویژگی‌های معنوی؛ همچون زیبایی، هم به فرش‌های عشایری مشابهت دارد و هم به فرش‌های شهری.
مردم روستایی مواد اولیه موردنیاز خود برای بافت قالی را از عشایر و یا تولیدکنندگان تخصصی این مواد تهیه می‌کنند. نقوش به‌کاررفته در فرش دستباف روستایی بسیار به روستای موردنظر مرتبط است و در بسیاری موارد نقشه به‌کاررفته در فرش‌های یک منطقه آن‌چنان خاص و شناخته شده هستند که فرش‌های آن منطقه را با آن نقشه می‌شناسند.
فرش‌بافی در میان روستاییان روشی برای حفظ سرمایه نیز محسوب می‌شود. در واقع آنها بسیاری از مواد اولیه و سرمایه مازاد خود را به فرش تبدیل می‌کنند و با فروش آنها به کسب درآمد می‌پردازند.
فرش دستباف شهری
به‌مرور و با گسترش شهرها و با حکمرانی پادشاهان، قالیبافی شهری به وجود آمد تا بتواند نیازهای درباریان و نزدیکان آنها را تأمین کند. رفته‌رفته با کاهش فاصله طبقاتی فرش دستباف شهری در اختیار بیشتر شهرنشینان قرار گرفت و این مسئله باعث تقاضای بیشتر فرش دستباف شهری شد.
ویژگی‌های فرش دستباف شهری
از جمله ویژگی‌های فرش دستباف شهری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فرش دستباف شهری توسط ماهرترین بافندگان و با نظارت دقیق و به شکل رج به رج بافته می‌شد.
- طراحی فرش دستباف شهری توسط برجسته‌ترین هنرمندان انجام می‌شد و بیشتر طرح‌های این فرش‌ها محتوای ایدئولوژیک داشتند. در واقع معنا و مفهوم خاصی در پشت طرح‌های فرش نهفته بود که به‌گونه‌ای قدرت‌ها و ادیان حاکم را جلوه‌گر سازد. به طور مثال اگر طراح فرش قصد داشت پادشاهی را به‌عنوان فردی درستکار معرفی کند از نقش‌مایه‌هایی استفاده می‌کرد که روشنی و رحمت را تداعی کند.
- از دیگر ویژگی‌های فرش دستباف شهری این است که از بهترین و ظریف‌ترین مواد بافته می‌شد. این مسئله دوام این فرش را به نسبت فرش روستایی و عشایری بالاتر می‌برد.
- تنوع نقشه‌های فرش دستباف شهری به نسبت فرش‌های عشایری و روستایی بسیار بیشتر است. دلیل این مسئله در این است که فرش‌های شهری علاوه بر تعلق به یک شهر خاص،در گذر زمان دچار تغییراتی در طرح و نقشه نیز شده اند؛ به طور مثال فرش دستباف تبریز دوره صفوی با فرش تبریز معاصر از لحاظ طرح و نقش تفاوت بسیاری دارد.
کلام پایانی
ازآنجایی‌که خرید فرش دستباف امروزه در میان بسیاری از افراد رواج دوباره‌ای یافته است بسیار مهم است که افراد با انواع فرش دستباف ایرانی آشنا باشند. خرید صنایع دستی از جمله فرش دستباف به دلیل ارزش بالای فرش کاری چالش‌برانگیز محسوب می‌شود و نیاز به دقت بالایی دارد. آشنایی با فرش دستباف عشایری، روستایی و شهری به افراد کمک می‌کند تا در هنگام خرید فرش دستباف بدانند با چه نوع فرشی روبرو هستند و ارزش آن فرش در چیست!
گالری جریان مطالعه مقالات زیر را به شما پیشنهاد می دهد :
- آشنایی با هنر گبه بافی ایران
- آشنایی با انواع طرح های فرش ایرانی
- آشنایی با فرش دستباف تبریز
